Ontwerpers schetsen nieuwe kansen voor de binnentuinen van Den Haag Zuidwest

De vernieuwing van Den Haag Zuidwest is een volgende fase ingegaan. Veel aandacht gaat uit naar de grote herstructureringslocaties. Tegelijkertijd vraagt ook de bestaande woningvoorraad om aandacht. Nadat het Innovatielab Zuidwest eerder de schijnwerper richtte op wonen en zorg (Woonzorgchallenge), is de afgelopen maanden de aandacht vooral gegaan naar de ruimte direct om de woningen heen: de binnentuinen. Dit zijn er in totaal zo’n 350, in eigendom bij zowel de gemeente als de woningcorporaties. Hoe kunnen deze tuinen, zeventig jaar na de oplevering, weer toekomstbestendig worden gemaakt?

Gevraagd naar de urgentie van het thema ‘binnentuinen’ geeft projectcoördinator Carolien Ligtenberg aan dat het Innovatielab Zuidwest beoogt om maatschappelijke vraagstukken te koppelen aan ruimtelijke kansen: “Kijkend naar de binnentuinen zagen wij kansen om deze in te zetten voor gezondheid in brede zin, dus tot en met verbinding en welbevinden aan toe. Zuidwest heeft zo veel groen, zo’n hoeveelheid zou men in nieuw te bouwen wijken niet meer aanleggen, dat is te duur. Hier is het een van de kernkwaliteiten en onbenut potentieel. Veel mensen die Zuidwest bezoeken, zeggen dat ook. Ze zijn verbaasd over de ruime opzet van de buurten.”

Andere samenleving

Alle lof voor de ruimtelijke kwaliteiten ten spijt, bij woningcorporatie Staedion kwamen ook andere geluiden over de tuinen binnen, zo geeft Staedion-programmamanager vernieuwing Fieke Verschuren aan: “In veel tuinen is het echt geen drukke bedoening meer. En dat hangt er natuurlijk ook mee samen dat onze samenleving heel anders in elkaar zit dan zeventig jaar geleden. Het gezinsleven zag er toen anders uit, de vrouw was meestal thuis, het leven speelde zich meer rondom de woning af. Er waren voortdurend ogen op de tuinen gericht. Inmiddels worden de tuinen meer in verband gebracht met overlast en vervuiling. Er zijn bewoners die wij spraken tijdens het ontwerponderzoek die aangaven dat ze in jaren niet in de binnentuin waren geweest.”

Juist bij die beleving wil het Innovatielab Zuidwest aanhaken, aldus Ligtenberg. “Wij geloven niet in uitgebreide deskresearch. Uiteraard is het ook goed om na te gaan waar deze wijken vandaan komen en hoe de binnentuinen daar inpasten, maar daar is al veel over gepubliceerd. Onze insteek is meer: laten we het in het veld oppakken. Wie wonen hier, wat zijn de werkelijke behoeften van bewoners, om daar vervolgens ontwerpkracht aan te koppelen. Zodat we voor de generaties van nu en morgen van betekenis kunnen zijn.”

Geen standaardvraag

In opdracht van de drie woningcorporaties (Hof Wonen, Haag Wonen en Staedion) en de gemeente selecteerde Innovatielab Zuidwest drie teams van jonge ontwerpers die tussen februari en september 2024 in co-creatie met bewoners aan de slag gingen. De centrale vraag was: Hoe kunnen de binnentuinen in Den Haag Zuidwest bijdragen aan een gezonde, sociale en gelukkige leefomgeving. De ontwerpopgave die de drie woningcorporaties en de gemeente Den Haag meegaven aan de drie ontwerpteams had zowel betrekking op drie concrete tuinen, als op aanbevelingen voor nieuwe complexen die in de buurten worden gebouwd. Verschueren: “Uitgangspunt voor Zuidwest is dat er netto geen groen mag verdwijnen. Daarom proberen we ook bij nieuwbouw op vergroening in te zetten. Daar spelen in wezen dezelfde vragen: hoe ontwikkel je het groen, hoe betrek je de bewoners erbij, hoe zorg dat je het in de toekomst van kwaliteit blijft. En dat er een community ontstaat die daarover wil meedenken en daaraan wil meewerken.”

Bij de selectie van de ontwerpers (zie kader) is gekeken naar bureaus die een brede innovatieve blik hanteren. Ligtenberg: “We hebben negen bureaus gevraagd om zich te presenteren met een pitch en daaruit hebben we er drie gekozen. Afhankelijk van de thematiek zijn er ook externe experts bij betrokken; bij een van de tuinen kwam het concept van het voedselbos op, daar is toen een ecoloog bij gehaald.” De geselecteerde ontwerpers slaagden erin om met hun aanpak een wij-gevoel te creëren bij alle betrokkenen, waardoor het eigenaarschap zich verbreedde. Verschueren: “We hebben geen standaardvraag neergelegd in de zin van: ontwerp een tuin. Het ging veel meer om zaken als eigenaarschap en hoe bewoners zich weer met de tuin konden identificeren. En dat in een lerende en zich ontwikkelende setting, eigenlijk een soort broedplaats. Dat betekende dus ook iets voor onze rol als eigenaar/opdrachtgever. Hoe leggen we de goede vraagstukken neer?”

Toegevoegde waarde

Omdat het om drie heel verschillende tuinen gaat die zijn onderzocht, is het leereffect veel groter, zo vult Ligtenberg aan: “De teams keken en dachten met elkaar mee en daardoor werd het echt een gemeenschappelijk traject.” Ontwerpers hebben wat haar betreft een belangrijke toegevoegde waarde in het proces, juist door hun onderzoekende houding en onafhankelijke c.q. onverdachte positie: “Ze fungeren als tussenpersonen die erin slagen om een relatie met bewoners op te bouwen, vanuit een oprechte belangstelling naar de ander. Op basis daarvan weten ze te achterhalen wat de werkelijke behoeften zijn. Bovendien weten ontwerpers het vervolgens te verbeelden. Met een simpel vragenlijstje kom je daar niet achter, dat vergt een echt gesprek en ontwerpkracht.”

In de eerste fase van het onderzoek is gezamenlijk een ‘kansenkaart’ ontwikkeld waarin de tuinen zijn gekoppeld aan allerlei maatschappelijke opgaven die spelen, van eenzaamheidsbestrijding tot en met ecologie en waterberging. Vervolgens hebben de teams ingezoomd op de eigen tuin. Dat leverde niet alleen drie heel verschillende voorstellen op, maar het betekent ook iets voor de achterliggende processen. Verschueren: “De aanpak heeft veel inzichten opgeleverd over hoe we als corporaties onderling en met de gemeente beter kunnen samenwerken. Ook in onze eigen organisaties moet er wel het een en ander veranderen als we op een vergelijkbare manier op andere plekken met andere binnentuinen aan de gang te gaan. Wij pakken dat als corporaties op, de gemeente heeft al aangekondigd met een handreiking te komen voor haar tuinen. Dat is heel positief. Uiteindelijk moeten we tot een gezamenlijk beleid komen, daarbij breder kijkend dan de eigen plot c.q. de eigen tuin. Tuinen lopen vaak over in openbaar groen, dat moet je integraal bekijken.”

Moedige stap

Terugkijkend heeft Carolien Ligtenberg het gevoel dat de gevolgde aanpak goed gewerkt heeft: “Onze inzet als Innovatielab Zuidwest is om dynamiek en snelheid te genereren. Het is mooi om te zien dat de corporaties hun scope momenteel vergroten: ze willen er niet alleen voor de bewoners zijn maar ook hun bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Ik vind het moedig dat ze die stap hier zetten.” Verschueren: “De methodiek sluit in ieder geval heel goed aan bij hoe corporaties in elkaar steken; zij houden niet van ingewikkelde oplossingen, zij willen behulpzaam zijn voor bewoners en dingen doén. Bij de bewoners leidt deze aanpak hopelijk tot meer verbinding. Ze leren elkaar kennen, op de galerij, in de portiek, in het complex. Daar kunnen mooie dingen uit ontstaan.”

De oogst van het project is door de corporaties en de gemeente in negen intenties verwoord, die richtinggevend zijn voor het vervolg. Zo worden onder meer pilots gestart voor het gezamenlijk beheer van binnentuinen, waarbij bewoners meer betrokkenheid en verantwoordelijkheid krijgen en samenwerken met hoveniers, corporaties en sociaal werk. Ook wordt verder doorgesproken over het potentieel dat de Haagse corporaties kunnen realiseren aan waterbergende maatregelen op en rondom hun vastgoed en binnentuinen. Ook zijn er de nodige lessen geleerd over de binnentuinen:

• De kwaliteit buitenruimte staat op gelijke voet met die van het vastgoed. Samen vormen zij de kwaliteit van het leefgebied.
• Co-creatie is een middel voor het bouwen van gemeenschappen, verhoogt de duurzaamheid en leefbaarheid en stimuleert de ecologie.
• Schaal, tijd en rollen: als bewoners een actieve rol krijgen vergroot dat de duurzaamheid substantieel daarvoor is andere kijk op proces, tijd en schaal noodzakelijk.
• Advies aan de corporaties: ontwikkel een visie op (gezamenlijke) aanpak binnentuinen en maak dit onderdeel van de gebiedsaanpak.
• Maak de aanpak van de binnentuinen meer planmatig en cyclisch.

Innovatie op tal van terreinen

Net als Ligtenberg en Verschueren is ook Staedion-bestuursvoorzitter Gijsbert van Herk enthousiast over de uitkomsten van het binnentuinen-onderzoek en in bredere zin over het werk van het Innovatielab Zuidwest. “Toen we enkele jaren geleden begonnen met de vernieuwing van Zuidwest ging alle energie naar de governance en het vormen van de goede alliantie tussen betrokken partijen. Op een gegeven moment had ik het gevoel: dat komt wel goed. Laten we nu proberen om het vooral tastbaar te maken voor de bewoners. En als Den Haag Zuidwest en van de grootste binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen van Nederland is, dan mag je daar ook wel innovatief vermogen van verwachten. Daarom heb ik voorgesteld om, op basis van de smart city-gedachte die op dat moment rondging in Den Haag, een innovatielab op te richten.”

De andere twee corporaties met woningbezit in het gebied sloten aan en ook kwam er geld beschikbaar uit de Haagse regiodeal. Van Herk: “Dat maakte het mogelijk om thema’s op te pakken als ontmoeting, veerkracht, leefbaarheid en verbinding. Ik geloof erg in ontwerpkracht en dat ontwerpers nieuwe invalshoeken kunnen aanreiken. Dat houdt ons als opdrachtgevers scherp en het biedt nieuwe perspectieven. Daarbij wil ik ook de participatieve kracht benadrukken van deze manier van werken. We komen op een heel andere manier met bewoners in gesprek.”

Gevraagd naar de implementatie van de oogst van het initiatief geeft Van Herk aan dat zijn corporatie parallel een leefbaarheidsprogramma heeft opgestart waarin de binnentuinen de komende tijd worden meegenomen. Het Innovatielab Zuidwest heeft inmiddels een nieuw thema aangekondigd (‘Buurt Maken’), dat op korte termijn van start gaat. Van Herk: “Het is goed om te zien dat we nu met elkaar – corporaties en gemeente – innovatie op tal van terreinen vormgeven. Voorheen hadden we soms de neiging om snel naar de gemeente te wijzen, zo van: jullie moeten dit maar oppakken. Maar inmiddels doen we het echt samen en dat past wat mij betreft heel erg bij moderne manieren van gebiedsontwikkeling.”