Overmoed op de agenda van Europ(l)an

10 februari 2016

8 minuten

De architecten, opdrachtgevers, Europan winnaars en andere aanwezigen bij de startbijeenkomst van Europlan Nederland op 25 januari waren uitgesproken: unaniem werd vastgesteld dat Europan een belangrijk middel blijft om aanstormend ontwerptalent op het toneel te krijgen. Voortzetting van Nederlandse deelname aan Europan Europe draagt in hoge mate bij aan het vernieuwen van de ontwerpcultuur in een Europese context. Daarvoor kan Europan in Nederland, in samenwerking met gevestigde architectenbureaus, eerdere winnaars en nieuwe partners weer een vitaal middel worden. Om dit te bereiken moet er wel het een en ander worden gewijzigd. Wat moet anders?

Click here for the English version

‘Overmoed op de agenda van Europ(l)an 1’

Ruben Lentz en Janne Verstappen, Bloc: "Wij zien een nieuwe sterke rol voor architecten die slim ruimtelijk reageren."

Ontwerpers

In Nederland staat Europan traditioneel gezien voor kwaliteit en voor architectonische invloed op relevante maatschappelijke opgaven. Talentvolle architecten met een eigen uitstraling komen bij opdrachtgevers in beeld via Europan. Zij krijgen de kans en de tijd om theorie, techniek en ontwerp te verbinden aan maatschappelijke opgaven. Dat is van groot belang in een tijdsgewricht waarin techniek bepalend lijkt te worden voor de ruimte die aan ontwerp wordt geboden.

‘Overmoed op de agenda van Europ(l)an 2’

Pim Köther, winnaar Europan #1: "Dankzij Europan hebben we een bureau gevormd. (..) Vernieuwing van Europan betekent: een open begin; gericht op een soort van realisatie."

Alle winnaars van Europan die aanwezig waren bij de bijeenkomst - van de eerste ronde in 1988 tot de 12e ronde in 2013 - zijn het erover eens: Europan vormde in veel gevallen het startpunt van hun bureau en betekende voor iedereen een enorme impuls aan hun professionele carrière. Ook als hun winnende plan niet werd uitgevoerd, konden zij via de Europese bijeenkomsten het zo belangrijke internationale netwerk opbouwen met opdrachtgevers en andere partners in het veld. De innovatieve kracht zit in de samenwerking van verschillende partijen met wie coalities worden gevormd, met vernieuwers van systemen en producenten. Het snijvlak van innovatie en mogelijke realisatie maakt Europan echt interessant.

Partners

Europan is natuurlijk niet alleen interessant voor ontwerpers, maar ook voor opdrachtgevers. De publieke opdrachtgevers van weleer zijn echter niet meer de vanzelfsprekende partners voor Europan door gebrek aan mandaat en middelen. Er moeten partners worden gevonden die inhoudelijk en financieel geneigd zijn te participeren op basis van eigentijdse projectdefinities en daarbij passende opvattingen over realisatie. De traditionele, verticale bouwkolom leidt niet meer tot innovatie, maar opdrachtgevers zijn wel op zoek naar nieuwe oplossingen.

‘Overmoed op de agenda van Europ(l)an 3’

Maarten Claassen, Waternet: "Opdrachtgevers weten ook niet wat de oplossingen zijn. Het gaat om de ontwerpkracht, de verbeelding, dat geeft meerwaarde. Als opdrachtgever wil je investeren in onderzoek."

De aanwezige partners, waaronder Waternet, AMC, Heijmans en Bloc, gaven aan dat zij een nieuwe, sterke rol zien voor architecten die slim ruimtelijk reageren. Het gaat om de juiste vraagstukken. Ontwerpkracht biedt voor hen een meerwaarde om die nieuwe vraagstukken te kunnen definiëren, ofwel: zij hebben ontwerp nodig om de ruimtelijke implicaties van technische mogelijkheden te verbeelden. Zij willen investeren in ontwerpend onderzoek en zoeken de dialoog met ontwerpers om samen het avontuur aan te gaan - waarbij moet worden aangetekend, dat bij Europan het ontwerp leidend is.De nieuwe partners zitten niet meer te wachten op tientallen plannen, ze willen een beperkt aantal voorstellen dat hout snijdt. Zo stellen zij een prijsvraag voor die in twee rondes verloopt, waarbij de eerste ronde een theoretische basis biedt voor praktische oplossingen, die ze in de twee fase graag willen financieren (financiering kan ook een deel van de opgave zijn). In de tweede fase weten ze dan, waarin zij investeren. Op deze manier kan de looptijd van de prijsvraag van twee jaar, die nu vaak als erg lang wordt ervaren, effectiever worden benut. Daarbij merken de partners op dat het niet meer verantwoord is dat al die jonge architecten zoveel moeten investeren terwijl de kans op waardering gering is.

Opgaven

Architecten kunnen invloed uitoefenen op urgente ruimtelijke en maatschappelijke opgaven in Nederland en Europa. Goede opgaven voor Europan zijn opgaven die de problemen van de toekomst onderzoeken. Zoals het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad (de energierekening wordt hoger dan de huur), mogelijkheden van circulaire economieën, energietransitie (Groningen heeft niet alleen een aardbevingsprobleem, maar ook een gaswinningsprobleem), nieuwe bouwtypologieën waarin zorg, energie, voedsel, bouwinnovatie en ict worden gecombineerd, en de omgang met natuur, water en klimaat (wat is de acceptatiegraad van bijvoorbeeld wateroverlast, en welke rol kan ontwerp daarbij spelen?). Nieuwe, belangrijke thema’s betekenen een uitdaging aan hen die over verbeeldingskracht beschikken en aan degenen die geld en macht hebben om iets te realiseren.

Denken en doen

De problemen kunnen beter worden opgelost als kennis en ervaring binnen en buiten het Europese netwerk van Europan beter worden benut. De kracht zit in het netwerk, dat moet worden uitgebreid met nieuwe partijen. Er moet meer kennis worden uitgewisseld, zonder dat het discours te abstract wordt. Dan herkennen opdrachtgevers zich daar niet meer in. Het gaat dus ook om het formuleren en onderzoeken van de theoretische opgaven die besloten liggen in de Europan formule.
Vernieuwing van Europan betekent: een open begin, zodat theorie via een onderzoek naar de opgave kan worden gekoppeld aan de praktijk. Het realiseren is niet altijd belangrijk in de gebruikelijke betekenis van het woord. Er zijn andere vormen van ‘realisatie’ denkbaar, zoals een studiemodel, een plaats aan de onderhandelingstafel, een masterplan of een andere vervolgopdracht.

‘Overmoed op de agenda van Europ(l)an 4’

Floris Alkemade, Rijksbouwmeester: "Misschien moet Europan de overmoed van de architect weer op de agenda zetten en zijn lef. Een opzet van de prijsvraag in twee ronden is daarbij een heel goed idee. In de eerste fase wordt onderzocht wat de theoretische vraag is."

Focus

Nadat de aanwezigen bovenstaand beeld in samenspraak hadden geschetst constateerde Rijksbouwmeester Floris Alkemade in zijn slotbeschouwing dat er consensus is over de moeilijke positie van jonge architecten. Ze lopen aan tegen enorme inflatie van het ontwerp en gunnen zich tegelijkertijd te weinig tijd om de opgaven goed te doordenken. Wat heeft een architect te bieden aan opdrachtgevers die het heden ten dage ook niet meer weten? De spelregels veranderen continu in een omgeving van veranderende opgaven en maatschappelijke vernieuwing. Dan is een focus op theorievorming een uitkomst.
Waar zijn architecten onmisbaar? Als wonen met werken of met zorg wordt gecombineerd, hoe ziet dat er dan uit? Of met tijdelijkheid, zoals vluchtelingenopvang? Hoe kan worden omgegaan met de problematiek van eenzaamheid, die gepaard gaat aan vergrijzing? Hoe los je dat op met het ontwerpen van woningen of wijken? Het is belangrijk voor architecten om dit te onderzoeken en na te denken over de toekomst. De crisisjaren kenmerkten zich door een bescheiden rol van de architect. Duurzaamheid en groen kwamen hoger op de agenda, de kracht van de gebouwde oplossingen verdween naar de achtergrond. Misschien moet Europan de overmoed van de architect weer op de agenda zetten. Een opzet van de Europan prijsvraag in twee ronden is een goed idee, zodat in de eerste fase de vraag kan worden onderzocht. Dan zouden architecten ook zelf locaties kunnen zoeken om laten zien waar zij iets kunnen toevoegen.
Europan vormt de brug tussen jongeren en de weerbarstige praktijk. Dat de realisatie uit onverwachte hoek komt: dat is belangrijk voor Europan.

Deelnemers aan de startbijeenkomst

Floris Alkemade Rijksbouwmeester / Thijs Asselbergs ATA Architecten, professor Architectural Engineering Technische Universiteit Delft, bestuurslid Europlan / Stef Bogaerds stedenbouwkundige, Atelier ZZ - Architectuur Lokaal / Maarten Claassen Strategic Advisor & Procesmanager Waternet / Freek Decheconoom, Dechnology / Charlotte ten Dijke TANGRAM, winnaar Europan #1 / Peter Dordregter Dordregter Advies, vm. penningmeester/secretaris Europan Europe, vm. vicevoorzitter Europan Nederland, vm. directeur Vereniging van Nederlandse Gemeenten / Agnes Evers vm. jurist BNA / Cilly Jansenarchitectuurhistorica, directeur Architectuur Lokaal / Hanneke Kijne landschape architect HOSPER NL landscape architecture and urban design, jurylid Europan #11 / Jan-Richard Kikkert Architectenbureau K2, winnaar Europan #6 / Margot de Jager Architectuur Lokaal / Ira Koers Bureau Ira Koers, winnaar Europan #4 / Maarten Kloos vm. bestuurslid Europan Nederland, vm. directeur ARCAM / Indira van ’t Kloosterarchitectuurhistorica, hoofdredacteur A10 New European Architecture, sr. projectleider Architectuur Lokaal, coördinator Europlan / Vincent Kompier planoloog, projectleider Atelier ZZ - Achitectuur Lokaal, textoer / Pim Köther kenk architecten, winnaar Europan #1 / Rik Lambers MVRDV Architecten / Ruben Lentz Bloc /Chris Luth architect, onafhankelijk curator, winnaar Europan #8 / Lot Locher Product & Services Developer Amsterdam Rainproof / Madeleine Maaskant architect, directeur Academie van Bouwkunst Amsterdam, winnaar Europan #4 / Lars Mosman Manager Gebiedsontwikkeling Heijmans / Arjan Oostermanhoofdredacteur Volume / Liesbeth van der Pol DOK Architecten, supervisor architectuur Schiphol, vm. voorzitter Europan Nederland, vm. Rijksbouwmeester / Jan Post Institute Service Leadership / Thérèse van Schie voorzitter Europlan, Independent Management Consulting Professional / Emile Spek ‎directeur Huisvesting Academisch Medisch Centrum Amsterdam, vm. bestuurslid Europan Nederland / Ügür Sütçuarchitect, Bekkering Adams Architecten / Henk van der Veen directeur Archiprix / Janne Verstappen Bloc /Petar Zaklanovic Basic City, winnaar Europan #12 / Julietta Zanders architect, Professional Experience Programme PEP.

‘Overmoed op de agenda van Europ(l)an 5’

Liesbeth van der Pol: "Europan in zijn huidige vorm kon niet vernieuwen qua opdrachtgevers en andere opgaven. (..) Europan is een vitaal middel om de juiste mensen op het toneel te krijgen. Hoe zou de vernieuwde jonge Europan eruit moeten zien?"

Achtergrond

Europan Nederland, opgericht in 1988, raakte na 27 jaar achterop in een veranderde omgeving. Het bestuur van stichting Europan Nederland besloot het roer om te gooien. Om ruimte te bieden voor Europan in de toekomst organiseerde de stichting een bijeenkomst met oud-winnaars en vroeg Elisabeth Keller & Chris Luth onderzoek te doen naar mogelijkheden voor vernieuwing. In vervolg daarop werd aan stichting Architectuur Lokaal (onafhankelijke culturele ANBI, NGO) gevraagd om de haalbaarheid te onderzoeken voor voortzetting van de Europese prijsvraag voor jong ontwerptalent vanuit een geactualiseerde visie in eigentijdse context, binnen het netwerk Europan Europe. Architectuur Lokaal heeft Europan geholpen om, via de hiertoe opgerichte onafhankelijke stichting Europlan, een impuls te geven om Europan Nederland opnieuw vorm te geven. Per 1 januari 2016 heeft Europan haar opdracht en erfgoed overgedragen aan Europlan. De speerpunten van Europlan zijn: profilering van aanstormend ontwerptalent in de context van actuele thema’s in Nederland en Europa, mogelijkheden voor realisatie van eigentijdse projecten in de breedste zin, waarbij innovatieve en inclusieve oplossingen in de praktijk kunnen worden gebracht, en oriëntatie op de ideale prijsvraagvorm voor eigentijdse projecten met eigentijdse partners en eigentijdse opvattingen over realisatie; dit alles om brede mogelijkheden te bieden voor talentontwikkeling in een Europese context. De eerste gesprekken met nieuwe partners zijn veelbelovend. Op 25 januari 2016 organiseerde Europlan een openbare bijeenkomst om de uitgangspunten voor een nieuwe start voor Europan Nederland te bespreken.