RES-participatie: zo werd het Burgerforum in regio Foodvalley een groot succes

Wat heb jij met burgerparticipatie?

“Ik werk voor het Nederlands Platform Burgerparticipatie en Overheidsbeleid (NPBO) en de belangenvereniging voor omwonenden van windturbines (NLVOW). Vanuit beide organisaties kom ik op voor de belangen van burgers. Met het NPBO zetten we ons in om in Nederland de burger hoger op de participatieladder te laten klimmen; van inspraak naar medezeggenschap. In 2020 hebben wij in Súdwest-Fryslân het eerste burgerforum van Nederland opgezet voor de concept-RES. Een geslaagd project waar ik erg enthousiast over ben. Met meer maatschappelijke betrokkenheid verrijk je de democratie.”

Hoe ontstond het plan van een burgerforum in de RES-regio Foodvalley?

“Foodvalley werkt met een stakeholderstafel. Het idee daarvan is dat iedere stakeholder het belang kan inbrengen vanuit zijn stakeholderpositie. Aan tafel waren de twee stoelen van de burger alleen nog niet ingevuld. Ik werd eerder al eens benaderd of ik die rol niet kon invullen. Maar dat doen wij niet. We komen op voor het belang van de burger, maar gaan niet in hun plaats aan tafel zitten. Ons advies was om ook in deze regio een burgerforum in te zetten, en zo geschiedde.”

Wat is het nut van een burgerforum?

“Een burgerforum is een heel goede manier om medezeggenschap van burgers te organiseren en mensen te laten deelnemen aan een beleidsmatig proces. Een burgerforum stelt namens alle burgers als stakeholder een advies op. Niet voor het algemeen belang, maar echt vanuit de positie van de burger. Het laat zien wat het belang en de mening van de burgers zijn, hoe die erin staan - en waarmee de bestuurders en de politiek rekening moet houden met het oog op de burger. Dat is ook gelijk het verschil tussen een burgerforum en burgerberaad. Een burgerberaad is in mijn optiek meer een brede maatschappelijke discussie. Een burgerforum geeft inbreng vanuit de burger als stakeholder.”

Welke partijen waren betrokken bij de organisatie?

“Samen met Public Mediation en de TU Delft hebben we dit project uitgevoerd. Vanuit NPBO coördineerde ik het burgerforum en was ik de begeleider. Public Mediation heeft mind map-sessies gedaan met de deelnemers en het advies namens hen geschreven. De TU Delft heeft een ‘participatieve waarde-evaluatie’ uitgevoerd.”

Hoe hebben jullie het burgerforum opgezet in de regio?

“Dat hebben we gedaan samen met de RES-organisatie en de acht gemeenten in het gebied. Dit soort participatieprocessen maak je overigens altijd op maat. We hebben een uitnodiging opgesteld waarin we het concept 'burgerforum' uitlegden aan de mensen en hen uitnodigden hieraan mee te doen. We gaven aan dat er uit de aanmeldingen nog een selectie gemaakt zou worden. De uitnodiging is naar 5000 bewoners gestuurd, naar ratio verspreid onder de inwoners van acht gemeenten. De adressen zijn willekeurig geselecteerd uit het bevolkingsregister.”

Hoe is vervolgens uit de aanmeldingen het burgerforum samengesteld?

“Er zijn twee manieren om een burgerforum in te richten dat de maatschappij representeert: een groot burgerforum van 300 à 400 mensen of een klein forum, aangevuld met een internetraadpleging waarmee je de mening van de hele bevolking ophaalt. In deze coronatijd is een burgerforum organiseren best een probleem. Je wilt voldoende kritische massa aan burgers die samen een representatief advies kunnen opstellen, maar je moet het wel digitaal voor elkaar krijgen. Efficiënt vergaderen houdt digitaal met twintig man wel op. We hebben daarom voor de tweede optie gekozen, net als destijds in Súdwest-Fryslân.”

“Uit de honderdtwintig aanmeldingen wilden we een representatieve groep van twintig mensen samenstellen. Daarvoor hebben we criteria gedefinieerd waaraan we wilden dat de groep voldeed. Denk aan diversiteit in leeftijd, opleidingsniveau, woonplek in het gebied. Ook zorgden we dat er evenveel mannen als vrouwen geselecteerd werden en keken we of er zowel studenten als gepensioneerden bijzaten. Bovendien kozen we zowel mensen uit die ageren tegen de RES als mensen die in energiecoöperaties zitten en juist pro RES zijn. Op die manier hebben we de groep teruggebracht naar een representatief forum van twintig man. Je raakt overigens altijd tussen de 20 en 25 procent van de mensen kwijt gedurende de looptijd van het proces, daar moet je rekening mee houden. Vooral door ziekte hebben we er uiteindelijk aan het eind nog zestien overgehouden.”

Wat was de opdracht van dit burgerforum?

“De opdracht luidde: schrijf een advies namens de burgers van het gebied. Geef echt weer wat de mensen vinden. Dit is iets anders dan je eigen mening geven of een compromis zoeken. Een burgerforum maakt geen keuzes. Zijn er twee meningen? Dan komen die beide in het advies. Het burgerforum heeft ook een delegatie van twee mensen naar de stakeholderstafel van de RES gestuurd en de twee stoelen gevuld die gereserveerd waren voor het perspectief van de burger.”

Met welke intentie stapten bewoners in? Wat hoopten ze te bereiken?

“De motivaties waren heel divers. Aan de ene kant heb je mensen met sterke wensen over de inpassing van opwekinstallaties in de regio. Aan de andere kant heb je mensen die het gewoon leuk vinden om bij dit soort democratische processen betrokken te worden.”

Was van tevoren bekend welke invloed het burgerforum zou hebben in de RES?

“Als een burgerforum begint, dan moet je het eigenlijk maximaal de ruimte geven. Je wilt het op te stellen advies niet al indammen of in een bepaalde richting sturen. Daarnaast moet je van tevoren met elkaar afspreken wat er met het advies gedaan wordt. Het uitgangspunt moet vooraf zijn: we nemen het advies over. Als we dat niet doen, dan onderbouwen we waarom we dat niet doen en moeten we uitleg geven. Anders krijg je de burger nooit mee. Wij gaan voordat een forum begint ook altijd eerst even langs de bestuurders en de politiek. We peilen dan wat de no-go areas zijn. Het zou natuurlijk heel erg demotiveren als het advies van het forum na maanden aan werk meteen van tafel wordt geveegd.”

Hoe zag het traject met het burgerforum eruit?

“Het was een traject van vier maanden, wat overig heel weinig tijd is. Het traject bestond uit meerdere elementen: a) het burgerforum voorzien van kennis, b) het inbrengen van de mening van andere burgers via een internetpeiling en c) een discussie binnen het forum over het uit te brengen advies."

"Het is allereerst belangrijk het forum te voorzien van kennis. Alleen dan kunnen ze een goed advies uitbrengen en heeft het meerwaarde boven bijvoorbeeld een referendum. We hebben hiervoor in Foodvalley verschillende dingen georganiseerd. Zo hebben we specialisten presentaties laten geven en deelnemers mee laten draaien in ateliers binnen de RES Foodvalley. Ook hebben we beleidsambtenaren van de acht gemeenten gevraagd in 10 minuten een pitch te geven over hun gemeente: wat regelen ze al voor de energietransitie en aan burgerparticipatie? Het burgerforum kwam tot de conclusie dat de gemeenten onvoldoende van elkaar wisten en compleet langs elkaar heen werkten, terwijl ze in één RES-regio zaten. Het was dus ook heel nuttig voor de gemeenten onderling om over elkaars beleid te horen. Daarnaast waren er een aantal bijeenkomsten voor alleen het burgerforum. Die vonden online plaats via Zoom.”

Hoe werd dan de mening van de andere burgers ingebracht?

“De TU Delft heeft een ‘participatieve waarde-evaluatie’ uitgevoerd onder de bewoners van de hele regio. Dit was een online vragenlijst. Hierin werden burgers gevraagd op de stoel van de wethouder te gaan zitten. Ze kregen zes hypothetische dilemma’s over de energietransitie voorgeschoteld en werden gevraagd een keuze te maken. Waar zou je voor kiezen, en waarom? Het ging niet om ja/nee, maar om de waardes die erachter zitten. Daarmee kun je een goed advies maken. De peiling is breed verspreid. Via internet, flyers, brieven, bibliotheken – om ook laaggeletterden te betrekken – en via een mediacircus. Iedereen in het gebied werd opgeroepen mee te doen. De vragenlijst is 1700 keer ingevuld.”

Welke invloed heeft het advies van het burgerforum gehad op het RES-proces?

“Het advies is half maart officieel ingebracht in de stakeholdertafel. Twee afgevaardigden van het forum hebben het daar verdedigd. Uitkomst: het advies is overgenomen door Foodvalley! Super dus. Je kunt dit advies zien als een verrijking van wat er al lag voor de RES. De burger brengt echt andere zaken in. Ze kijken er vers naar en gaan veel eerder zitten op toetsingscriteria, ‘voorwaarden waaronder’. Want waar moet rekening mee gehouden worden? Ze zitten niet in systeemdenken zoals veel ambtenaren en de gebruikelijke betrokken organisaties, maar hebben een veel maatschappelijkere bril op. Ze kijken ook wat maatschappelijke gevolgen zijn.”

Is bekend of de overige bewoners zich vertegenwoordigd voelden?

“Dat is niet bekend. Wel kregen de deelnemers van het forum van anderen over het algemeen een positief geluid terug. Het advies kan op brede steun rekenen. Je houdt overigens altijd voor- en tegenstanders. Voor de een gaat het advies niet ver genoeg, de ander vindt het veel te extreem.”

Hoe hebben de deelnemers het burgerforum ervaren?

“Ze waren allemaal erg enthousiast, het is echt een team geworden. Ze vonden het wel heel jammer dat het niet fysiek kon. We hebben afgesproken dat zodra het kan we met elkaar gaan barbecueën. Wat ik mooi vind om te zien, is dat sommige deelnemers starten vanuit het perspectief ‘ik wil dat windpark niet.’ Na deze periode van praten en kennis opdoen en de situatie vanuit verschillende perspectieven bekijken, zie je dat hun standpunt verandert naar ‘als er dan een windpark komt, moet het wel aan deze voorwaarden voldoen’.”

Kregen de bewoners een financiële vergoeding?

“Nee, je wilt dat mensen intrinsiek gemotiveerd zijn en het niet voor het geld doen. Wel zorgen we dat iedereen aan het eind van zo’n proces een aardigheidje krijgt als blijk van waardering. Als het onderwerp erg abstract is met minder direct eigen belang voor de deelnemer, kun je wel overwegen met vergoedingen te gaan werken.”

Blijft dit burgerforum nog bestaan?

“Nee, deze groep is ontbonden. Je zet namelijk nooit twee keer hetzelfde burgerforum in, want dan zijn het geen gewone burgers meer. Je wilt altijd weer een verse blik vanuit burgerperspectief. Het is geen klankbordgroep, oftewel een burgerpanel.”

Welke uitdagingen zijn jullie onderweg tegengekomen?

“Digitaal vergaderen is een uitdaging voor zo’n proces. In Súdwest-Fryslân konden we, op 1,5 afstand, fysiek bij elkaar komen. Je merkt dat je mensen dan beter kan begeleiden. Daarnaast heb je eigenlijk minimaal zes maanden doorlooptijd nodig. Wij hebben het in vier gedaan. Als we meer tijd hadden gehad, hadden we met de internetraadpleging meer respons op kunnen halen. Ook hadden we graag nog extra sessies gehad met het forum.”

Ben je blij met het resultaat?

“Ja, absoluut. Een burgerforum is iets nieuws in Nederland. Dit was pas de tweede keer dat er een georganiseerd werd. Wij vinden echt dat we dat we dit veel vaker moeten gaan doen in Nederland, en als vervanging van het referendum. Daarbij reageren burgers namelijk vanuit een onderbuikgevoel, zonder kennis. Vaker burgerfora inzetten zou onze democratie verrijken.”

Zouden andere RES-regio’s ook met een burgerforum moeten gaan werken?

“Ja, wat mij betreft wel. Ook al leveren alle regio’s voor 1 juli de RES 1.0 in, bij de uitwerking van de plannen moeten ook weer allerlei keuzes gemaakt worden. Daar zou je nog steeds heel goed een burgerforum of burgerberaad voor in kunnen zitten. Een goed participatieproces is goud: als je het goed doet, worden de deelnemende burgers ambassadeurs van je besluitvorming.”