Plattelandsvernieuwing van onderop door landbouwcoöperaties van burgers

Enkele jaren geleden zaten er nog bloembollen in de grond en werden op de arme zandbodem potplanten opgekweekt voor een tuincentrum. Sinds Land van Ons afgelopen zomer het landbouwperceel langs de Rijksstraatweg in Wassenaar overnam, bloeit op het bollenveld winterrogge om de bodem te verrijken. In de toekomst zullen er biologisch geteelde artisjokken en meerjarige asperges worden verbouwd. Tussen de resten van de plantenkwekerij zijn door de nieuwe boer en vrijwilligers ook tientallen jonge appelboompjes aangeplant. Over vijf tot tien jaar moeten bezoekers en omwonenden er hun eigen fruit kunnen plukken. Dan is ook de theetuin klaar en kunnen fietsers op hun tocht door de landgoederenzone even uitrusten of rozemarijn en peterselie plukken in de kruidentuin.

“Zonder de hulp van omwonenden was het ons nooit gelukt om dit project op poten te zetten,” legt vrijwilliger Eddo Velders van het perceelteam uit. Ze tipten niet alleen het bestuur van Land van Ons over het vrijkomen van het perceel. Maar met een aanzienlijke donatie en financiële garantstelling zorgden ze ook voor een acceptabele koopsom voor de leden van de burgercoöperatie. In ruil voor hun genereuze steun behouden de omwonenden vrij uitzicht over de landerijen waar de vorige eigenaar nog villa’s op had willen bouwen. “We zetten hier niet alleen een biologisch tuinbouwbedrijf op, maar verfraaien ook het landschap en investeren in een grotere biodiversiteit.”

Verspreid door Nederland hebben de 25.000 leden van Land van Ons in enkele jaren tijd al 260 hectare landbouwgrond aan weten te kopen voor boeren die er op een natuurinclusieve manier voedsel verbouwen. De burgercoöperatie komt op verschillende manieren aan de percelen. De vrijwilligers van het aankoopteam kijken rond op Funda in Business, maar worden ook getipt door omwonenden of boeren die willen extensiveren. Sommige agrariërs zoeken een opvolger voor hun bedrijf en nemen zelf contact op met Land van Ons. Voordat land wordt gekocht, onderzoekt het aankoopteam de kwaliteit van de bodem en de mogelijkheden om de biodiversiteit te vergroten. Ook polst ze potentiële boeren voor het pachten van het perceel. Als dat onderzoek leidt tot een positief advies, besluiten uiteindelijk de leden of de grond met hun geld wordt aangekocht.

Vrijwilligersorganisatie

Land van Ons bestaat volledig uit vrijwilligers: er is geen bureau met betaalde krachten. Een paar honderd actieve leden bekommeren zich over de financiële administratie, de aankoop van grond of doen onderzoek naar manieren om de biodiversiteit te vergroten. Op ieder perceel is ook een perceelteam actief van omwonenden die samen met de boer een plan maken voor het herstel van het landschap en de biodiversiteit. Zij houden namens de leden ook de ontwikkeling van de natuur op en rond het bedrijf in de gaten. De boer produceert er voor eigen risico en rekening. Sommige verdwenen gewassen als boekweit of het nog onbekendere huttentut zijn weliswaar te koop in de webshop van Land van Ons, maar het overgrote deel van de oogst wordt verkocht op de vrije markt.

De grote inzet van vrijwilligers stelt de coöperatie wel voor een uitdaging. “We zitten middenin een professionaliseringsslag om de snelle groei in goede banen te leiden,” vertelt Land van Ons-voorzitter Janneke Hoekstra. Sommige onderdelen zoals de boekhouding, moeten in de toekomst wellicht worden uitbesteed om de continuïteit van de organisatie te garanderen. Om haar ambitieuze doel van het extensiveren van 300.000 hectare landbouwgrond te kunnen bereiken, zal de coöperatie ook intensiever met andere organisaties moeten samenwerken. Dat gebeurt al met Aardpeer dat net als Land van Ons (dure) landbouwgrond aankoopt en voor een schappelijk bedrag verpacht aan biologische boeren. Waar Land van Ons werkt met ledenbijdragen vanaf 20 euro per jaar, kiest Aardpeer hoofdzakelijk voor obligaties waarin ook maatschappelijke instellingen en bedrijven kunnen participeren. In twee succesvolle ronden werd al ruim tien miljoen euro opgehaald waarmee 128 hectare landbouwgrond kon worden aangekocht.

Eten van je eigen oogst

Aardpeer is zelf geen coöperatie zoals Land van Ons maar een samenwerkingsverband van enkele organisaties die landbouwgrond willen verduurzamen. Stichting Herenboeren NL is een van hen en beheert een snelgroeiend netwerk van natuurinclusieve boerderijen die in coöperatief eigendom zijn van zo’n 250 huishoudens uit de buurt. Deze betalen naast een eenmalig entreebedrag van 2.500 euro per huishouden een wekelijkse contributie van 10 tot 15 euro per persoon waaruit de exploitatie van de boerderij – met één of twee boeren in loondienst – wordt betaald.

In ruil voor deze bijdrage wordt de oogst van het bedrijf onder de leden verdeeld. Een gemiddelde Herenboerderij kan uit de opbrengst van het land zo’n 500 monden voeden. Meehelpen op de boerderij is niet verplicht, maar wordt wel gestimuleerd. Op dit moment zijn er in Nederland al 18 Herenboerderijen operationeel. Zo’n 35 initiatiefgroepen hebben al een coöperatie opgericht, maar zijn nog op zoek naar een geschikte locatie voor hun initiatief.

Zaza Versteeg is voorzitter van Herenboeren Duinstreek die in januari 2022 negentien hectare grond net buiten het Noord-Hollandse Bergen kon pachten van een particuliere eigenaar. Het bedrijf is nog in opbouw. Toch worden er in de tuin, op de akkers en in een kas al volop fijne en grove groenten, granen en diervoer geproduceerd. Bij de ingang van het perceel hebben vrijwilligers ook een kruidentuin aangelegd en niet zo lang geleden zijn er frambozenstruiken aangeplant. Voor de leden die graag vlees eten, heeft de boerderij bovendien een handvol varkens rondlopen, naast de koeien die bij een bevriende buurman ’s winters op stal mogen staan.

Herenboeren Duinstreek is populair. Op de rondleidingen die drie tot vier keer per jaar worden georganiseerd om nieuwe leden voor de coöperatie te interesseren, gaan steevast enkele tientallen mensen mee. “Op dit moment zitten we aan het maximaal aantal leden, maar in januari komt er weer een aantal plekken vrij,” vertelt Versteeg. Veel leden helpen een handje mee op de boerderij en zijn actief in een van de negentien (!) vrijwilligersteams die de natuurontwikkeling monitoren of betrokken zijn bij een van de productiegroepen.

Anders dan bij Land van Ons wordt de grond bij Herenboeren niet aangekocht maar gepacht. “Met het entreegeld dat de leden betalen, kunnen we de hoge grondprijzen simpelweg niet betalen.” De Herenboeren produceren ook alleen voor hun leden. Versteeg legt uit dat er bewust niet voor de vrije markt wordt geproduceerd om zo de financiële prikkel uit het systeem te halen. “We kunnen daardoor de focus leggen op kwaliteit in plaats van kwantiteit. Met de diverse teelten bieden we onze leden ook niet alleen een gevarieerde oogst, maar werken we ook aan de biodiversiteit en het herstel van de ecologische balans in het gebied.”

Grootschaliger aanpak nodig

Herenboeren en Land van Ons werken ieder vanuit een ander concept, maar gebruiken de kracht van burgercoöperaties om het platteland van onderop te verduurzamen. De schaal van hun initiatieven is vooralsnog klein, maar hebben ze potentie om uit te groeien tot belangrijke verduurzamers van het platteland? Hoogleraar landgebruikplanning Martha Bakker van Wageningen University & Research (WUR) publiceerde twee jaar geleden met enkele andere hoogleraren en voormalige ministers als Pieter Winsemius en Cees Veerman een pleidooi voor een ingrijpende herschikking van het landelijk gebied. Dit met het idee dat meer ruimte ontstaat voor robuuste natuur en laagproductieve ‘brede’ landbouw. Deze functies leggen het nu af tegen de kapitaalintensieve en hoogproductieve agrarische bedrijven. Zij vindt initiatieven als Herenboeren en Land van Ons sympathiek, maar denkt dat er veel meer moet gebeuren om het landbouwsysteem te veranderen. “Minimaal de helft van het landelijk gebied zou op de schop moeten om de biodiversiteit te kunnen herstellen en boeren een duurzaam toekomstperspectief te bieden. Je bent er niet met de transformatie van een paar duizend hectare.”

Niet iedere boer zal misschien ook zoveel bemoeienis met zijn bedrijfsvoering accepteren als in burgercoöperaties gebeurt. Toch denkt Bakker dat een deel van hen wel interesse heeft in een duurzamere bedrijfsvoering als ze van een organisatie goedkope grond kunnen pachten. “Natuurmonumenten heeft daar al goede ervaringen mee.” Om dat op grote schaal uit te kunnen rollen, zou de overheid actief dure landbouwgrond moeten opkopen en die voor een zachte prijs aan duurzame initiatieven beschikbaar moeten stellen. “Dat klinkt misschien utopisch, maar ik vermoed dat hier op ministeries serieus over wordt nagedacht. Grondbezit is nu eenmaal de sleutel tot een succesvolle transitie van het landelijk gebied.”