Casus Een duurzame energievoorziening op gebiedsniveau gefaseerd en met beperkte voorinvesteringen realiseren: hoe doe je dat? De gemeente Groningen besloot begin 2013 tot een collectief WKO-systeem voor het Europapark: een nieuw 43 hectare groot kantoren- en woongebied, in de nabijheid van een nieuw station aan de zuidoostkant van Groningen. Met dit systeem, dat de gemeente in samenwerking met het Waterbedrijf Groningen exploiteert, kunnen vraag en aanbod slim worden gekoppeld. De samenwerking tussen de gemeente en het waterbedrijf Groningen is geformaliseerd in de WKO Europapark BV, onderdeel van de WarmteStad BV. Oprichting van een deze bv’s was noodzakelijk vanwege de Warmtewet die sinds 1 januari jl. van kracht is. Deze bepaalt dat alleen bedrijven met een warmtevergunning warmte mogen leveren aan woonconsumenten. Tevens geeft dit de samenwerking een solide basis.
Collectief WKO-systeem Europapark Groningen
Projectgegevens
Locatie:
Ontwikkeling kantoren- en woongebied aan de zuidoostkant van Groningen. In totaal 43 hectare.
Partijen:
Realisatie en exploitatie energiesysteem: gemeente Groningen in samenwerking met het Waterbedrijf Groningen.
Fasering:
Gerealiseerd:
- Station Europapark (2012)
- Alfa College (2013)
- gemeentekantoor (2013)
- P+R Europapark (2013)
In ontwikkeling:
- Kantoor/-woongebouw met jongerenhuisvesting (geplande oplevering zomer 2014)
- CPO-initiatief
Financiering:
Investering door de gemeente Groningen en het Waterbedrijf Groningen. De samenwerking, die momenteel formeel wordt gemaakt, kent een eigen exploitatie en business case, met een looptijd van 30 jaar. Inkomsten komen uit de vaste en variabele bijdrage van de afnemers.
Een centraal bronwaternet maakt energie-uitwisseling mogelijk. Daarop kan per ontwikkeling (gebruiker/gebouw) een warmtepompsysteem worden aangesloten. Hiermee houdt de gemeente regie op de ondergrond met beperkte voorinvesteringen. Het ontwerp is flexibel van opzet, omdat de fasering en het totaal aantal ontwikkelingen nog onzeker is. Investeringen in warmtepompen en eventuele pieklastvoorzieningen worden pas gedaan als een gebruiker (gebouw) besluit gebruik te maken van de beschikbare WKO. De investering wordt op termijn terugverdiend via de aansluit- en gebruikskosten. Op deze wijze ontstaat een goede balans tussen investeringen en exploitatie-inkomsten vanuit de levering van energie.
Inmiddels is een groot deel van het collectieve WKO-net op het Europapark gerealiseerd. Dit netwerk omvat bronnen voor de warmte/koudeopslag en het leidingwerk om de verschillende partijen aan te kunnen sluiten op het collectieve netwerk (zie afbeelding). De gemeente Groningen werkt hiermee aan haar energieambitie en biedt (toekomstige) gebruikers een efficiënte en duurzame energievoorziening en lagere energielasten. Win-win dus. De collectieve energievoorziening als aantrekkelijke vestigingsfactor.
Collectief bodemwarmtesysteem Europapark
‘Regie op de ondergrond - Afbeelding 1’
Gebiedsconcept
In 2011 heeft de gemeenteraad een nieuw gebiedsconcept voor het Europapark vastgesteld. Reden hiervoor is dat het in 2000 vastgestelde masterplan, incl. stedenbouwkundig ontwerp en programmatisch kader, onvoldoende voldeed aan de huidige marktvraag. Het nieuwe gebiedsconcept is ontwikkeld samen met zittende en potentiële eindgebruikers. Kernpunten zijn meer flexibiliteit en diversiteit en het uitgaan van de vraag in de markt, keuzevrijheid en gezamenlijk draagvlak. Onderstaande schets geeft een globaal beeld van de programmering die past bij het nieuwe gebiedsconcept.
Per deelgebied is vervolgens het ontwikkelingskader vastgesteld. Ook is meer aandacht voor de inrichting van de ‘tussentijd’. Om de uitstraling van het gebied te verbeteren zijn onder meer een buurtpark en fiets-/wandelpad aangelegd. Ondertussen heeft de gebiedsontwikkeling niet stilgestaan. In december is een nieuw treinstation geopend en een nieuw gemeentekantoor en een ROC zijn in aanbouw. Tevens wordt dit jaar gestart met de bouw van een woongebouw met jongerenhuisvesting en is er een CPO-initiatief. Inmiddels is het gebiedsconcept vertaald in een nieuwe GREX en een nieuw (meer flexibel) bestemmingsplan.
In tijden van regionale prioritering is dit één van de projecten waar de gemeente op inzet. De locatie grenst aan de Groningse binnenstad en is zeer goed bereikbaar met openbaar vervoer door het nieuwe station en de busverbinding. In de Warmtevisie uit 2012 is Europapark als koploperproject aangewezen. De lessen van dit project op het gebied van collectieve energievoorziening worden meegenomen in projecten elders in de stad, zoals het Groninger Forum in de binnenstad en het beoogde warmtenet in het noordwesten.
Regie nodig
De beslissing voor een collectief WKO-systeem was urgent, omdat voor de gemeentelijke nieuwbouw op het Europapark al een eigen bron was gepland, er al bronnen in het gebied waren en nieuwe geplande gebouwen ook voor WKO kiezen. Martin Klooster, milieuadviseur Gemeente Groningen: “Om op een efficiënte manier vraag en aanbod aan elkaar te koppelen en ervoor te zorgen dat toekomstige partijen die zich willen vestigen op het Europapark ook nog gebruik kunnen maken van WKO, is een collectieve aanpak noodzakelijk. Als er teveel WKO-systemen op een beperkt oppervlak zitten, gaan ze minder efficiënt functioneren en worden de mogelijkheden voor nieuwe partijen om gebruik te maken van WKO beperkt. Om dit te voorkomen is regie nodig, onder meer door een collectieve aanpak en vergunningverlening.” De effectiviteit van WKO kan flink worden vergroot door de WKO van verschillende partijen op een slimme manier aan elkaar te koppelen. Klooster: “Een collectieve aanpak is niet alleen effectiever qua vraag en aanbod van warmte en koude, maar ook kosteneffectiever, omdat er minder geïnvesteerd hoeft te worden in bronnen.”
De gebouwen die meedoen krijgen dus hun eigen warmtepompsysteem en door de koppeling op een centraal bronwaternet is het mogelijk om onderling energie uit te wisselen. Om energie-uitwisseling mogelijk te maken worden duidelijke afspraken gemaakt over de temperatuurtrajecten die van en naar het bronwaternet geleverd moeten worden. Op deze wijze kunnen functies die veel warmte gebruiken (en dus koude in het bronwaternet stoppen) dienen als koudebron voor functies die veel koude gebruiken. Op hun beurt stoppen de koudegebruikers weer warmte in het bronwaternet en op deze wijze vormen de verschillende gebouwen elkaars bron van energie.
Er is dus een groot potentieel aan energie-uitwisseling tussen de gebouwen. Omdat de karakteristieke energievraag niet altijd gelijktijdig optreedt en niet altijd volledig in balans is over een jaar is het nodig om deze energie tijdelijk op te slaan en de onbalans aan te vullen. Dit gebeurt met behulp van de warmte- en koudebronnen in de ondergrond en, waar nodig, met regeneratie (bijv. een condensor, of het oppervlaktewater uit het Oude Winschoterdiep).
Energieambitie
Martin Klooster: “Voor collectieve WKO is het van belang dat er gebouwen en kantoren met verschillende functies in het gebied zitten, dus gebouwen die veel warmte nodig hebben of juist koude. Op het Europapark zijn verschillende partijen gevestigd die gebruik maken of willen maken van WKO. Zoals het stadion van FC Groningen, dat voor de veldverwarming nu gasketels gebruikt. Er zijn winkels, scholen, een casino en een bioscoop.” De WKO wordt naar verwachting een vestigingsfactor voor nieuwe partijen, vanwege de energie-efficiëntie, lagere energielasten en goede mogelijkheden voor koeling die WKO biedt – met name kantoren hebben een grote koelvraag.
Naast de voordelen voor de gebruikers draagt de duurzame energievoorziening bij aan de gemeentelijke energieambities om in 2035 energieneutraal te zijn. In de stad Groningen liggen bovendien bovengemiddelde kansen vanwege een geschikte ondergrond voor WKO (gesloten en open), een geschikte bodemlaag voor het winnen van diepe aardwarmte (op circa drie kilometer diepte) en de aanwezigheid van enkele grote producenten van restwarmte.
Het hoofdtracé van het ondergronds leidingwerk, waarmee de bronnen worden aangesloten op de verschillende gebouwen, is aangelegd. Het nieuw opgeleverde gemeentekantoor op het Europapark is als eerste aangesloten op het WKO-net. Daarnaast zal het kantoor/-woongebouw met jongerenhuisvesting dat in aanbouw is aansluiten op het systeem. Momenteel onderzoekt de gemeente op welke manier ze de veldverwarming van de FC Groningen zo effectief mogelijk kan aansluiten, evenals andere bestaande partijen in de Euroborg; de ondergrondse verbinding daarvoor ligt er al.
Passages uit deze projectomschrijving zijn afkomstig uit een artikel in Stedenbouw en Architectuur.
Zie ook:
- Publicatie RijswijkBuiten
- Samenwerken aan een energieneutrale wijk
- Duurzame energie in een nieuwe realiteit
Cover: ‘Luchtfoto centrum Groningen’ door Nina Alizada (bron: shutterstock.com)
Door Arienne Mak
Projectmedewerker bij Praktijkleerstoel Gebiedsontwikkeling TU Delft
