Rijksbouwmeester: 'Optimisme van wederopbouw is weer gerechtvaardigd'

Zelden is er een generatie geweest met zulke grote en relevante opgaven als nu: klimaatverandering, vergrijzing, vluchtelingenproblematiek en de grenzen waar we tegenaan lopen in de landbouw, zegt Rijksbouwmeester Floris Alkemade. Maar hetzelfde optimisme en enthousiasme dat Nederland kenmerkte tijdens de moeilijke wederopbouwperiode, is ook nu weer gerechtvaardigd.

De functie Rijksbouwmeester bestaat sinds 1806, toen nog 'Architect des Konings', en werd ingevoerd door Napoleon. De taken van een bouwmeester zijn veranderd in het selecteren van architecten voor rijksvastgoed, de architectonische kwaliteit van rijksgebouwen bewaken en de regering gevraagd en ongevraagd adviseren over het ruimtelijk beleid.

Als eerste Rijksbouwmeester schreef Alkemade prijsvragen uit voor architectenbureaus. A Way Away From Home zorgde voor innovatieve ontwerpen voor vluchtelingenwoningen, Who Cares leverde de provincies plannen voor seniorenwijken, en de huidige prijsvraag Brood en Spelen stimuleert ontwerpers ideeën te bedenken voor de landbouw, samen met grondeigenaren.

Gaan architecten het verschil maken?

"Zij zijn de motor van vernieuwing. Architecten zouden de maatschappelijke verantwoordelijkheid moeten voelen om hun verbeeldingskracht, radicaliteit en langetermijnvisie te laten zien. We moeten oppassen dat het niet weer business as usual wordt bij grote architectenbureaus, nu de crisis voorbij is. Het pure marktdenken gaat niet werken, idealisme moet ook een volwaardige plaats krijgen. Inmiddels is een veelbelovende kentering bezig die toont dat dit een creatief proces is."

Geen nieuwbouw meer in het groen, stoppen met het gebruik van vervuilende materialen, bouwen van niet-passende woningen en het landschap dat nog over is met rust laten dus, zegt Alkemade.

Decennialang zijn mensen in hetzelfde patroon geduwd, aldus de Rijksbouwmeester: een rijtjeshuis met een zware hypotheek waar je levenslang aan vastzit, zoveel mogelijk werken om dat te kunnen betalen, en iedere dag in de file. "Dat patroon is voor veel mensen überhaupt geen optie meer, en bovendien: is dat wel zo leuk? Het past niet meer in onze veranderende maatschappij."

In Groningen hebben architecten plannen gemaakt voor het verbeteren van de Oosterparkwijk, vertelt Alkemade, een idee uit de prijsvraag Who Cares. "Deze wijk werd vlak na de oorlog gebouwd, in een tijd van grote gezinnen, en sluit niet meer aan bij de wensen van de huidige bewoners. Veel van hen zijn ouder dan vijftig en wonen alleen."

"Het idee is om woningen te splitsen zodat generaties gemengd kunnen worden, en betere wandelroutes in de woonomgeving te realiseren waar om de 300 meter een toilet staat, stoepranden lager zijn en huiskamers beschikbaar zijn voor ontmoetingen. Eén op de tien mensen is eenzaam, en het simpele feit dat er geen toilet buiten is, of de stoep gevaarlijk hoog, zorgt ervoor dat ouderen niet meer buiten komen. Door je beter in te leven in het leven van anderen, ontwerp je betere steden."

Staan gemeenten open voor innovatie, creativiteit en verbeeldingskracht? Dankzij de decentralisatie bepalen zij wat er wordt gebouwd.
"Gemeenten en provincies vinden het vaak moeilijk te organiseren. Zij zitten in het ritme van vierjaarlijkse verkiezingen, dus een architect moet aansturen op die cyclus. Voor gemeenten is het aanlokkelijk om zonder veel gedoe een paar duizend vinexwoningen in een weiland te bouwen. Daarmee voldoen ze snel aan de vraag, maar we moeten verder kijken dan tien jaar. Na de vergrijzingsgolf zullen er zo duizenden rijtjeshuizen leegstaan."

"Weilanden volbouwen gaat ten koste van het landschap en het is niet goedkoper: er moeten aansluitingen komen voor water en licht, ov-verbindingen, wegen. Waarom vinden we oude binnensteden zo mooi? Omdat er generatie op generatie opnieuw gebouwd is, verdicht, gesloopt, elk tijdperk met zijn eigen signatuur. Dat kunnen we nu in onze naoorlogse wijken weer gaan doen."

In de Bijlmermeer werden appartementen in een typische honingraatflat als experiment te koop gezet, zonder enige vorm van afwerking, vertelt Alkemade. De gevel werd opgeknapt, en mensen konden voor de helft van het geld een kaal appartement kopen en het zelf afbouwen. "Het project liep heel goed. Je bouwt een woning naar eigen wensen en zorgt voor een waardevermeerdering. Ik weet zeker dat veel mensen met weinig geld ontzettend graag zelf aan de slag willen."

"De urgentie op de woningmarkt betekent niet dat we als overheid alleen met kant-en-klare oplossingen moeten komen. Niet alles hoeft in dezelfde vorm gegoten te worden. Laat mensen zelf creatief zijn. Dat maakt steden veel mooier en leuker."

Het signatuur van onze tijd: circulair en gasloos wonen. Dat moet al snel. Is Nederland er klaar voor?
"We verliezen niets met circulair wonen. Het is iets prachtigs, zelf je eigen energie opwekken, daarvan leven en geen vervuiling achterlaten. We moeten laten zien dat dit iets is om naar te verlangen. Mensen zijn altijd bang voor verandering, en een instinctieve reactie daarop is angst en weerzin."

"Tegelijkertijd weten we dat het menens is met de klimaatverandering en dat we ons moeten aanpassen. Voor onze manier van leven kappen we oerwouden, importeren we soja uit Brazilië, en voeren het aan ons vee. Het vlees gaat de hele wereld over, de melk gaat in poeder naar China. Het besef dat dit soort processen niet kloppen, begint door te dringen."

Welke plannen van radicale ontwerpers geven reden tot optimisme?
"Een van de deelnemers van de prijsvraag Brood en Spelen kwam met het idee om Nederlands populierenhout in plaats van beton te gebruiken voor de bouw van woningen. Het gebruik van beton zorgt voor enorm veel CO2-uitstoot, hout doet het tegenovergestelde. Er zijn plannen voor het aanplanten van voedselbossen, daarmee verbeteren we de arme zandgronden in Brabant, zorgen we voor lokaal voedsel en hout voor de constructie van woningen."

"Huizen kunnen van licht materiaal gemaakt worden, zodat ze makkelijk te verplaatsen zijn. Gedeeld elektrisch rijden neemt al gauw een enorme vlucht, waardoor de krimpregio's interessanter worden en er duizenden parkeergarages leeg komen te staan, waar nieuwe functies voor bedacht moeten worden. Er zijn nu al groepen burgers die zelf een boer met land inhuren en zo beslissen over hoe hun voedsel groeit, zonder die hele keten ertussen."

"We moeten voorbij het schetsen van doemscenario's, dat zorgt voor apathie. Optimisme en verlangen vormen een veel krachtigere motor. Daar hebben we architecten en ontwerpers voor. Zij kunnen tonen hoe het beter kan. Maar we moeten wel hard aan het werk. Het komt niet vanzelf goed."

Coverfoto: https://vimeo.com/262719791