Analyse Het begrip brede welvaart is langzaamaan uitgegroeid tot een van de pijlers onder het Nederlandse overheidsbeleid. Maar, zegt de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, dat sturen op brede welvaart kan én moet veel beter. “Wij zien dat er nu veel te veel selectief wordt gewinkeld in het begrip brede welvaart.”
Een combinatie van somberte en optimisme. Zo omschrijft de commissie van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) het gevoel dat is achtergebleven na het afronden van het advies Waardevol regeren: sturen op brede welvaart. Want nee, zegt Rli-raadslid Erik Verhoef, het advies zou ‘een karikatuur’ zijn wanneer de Raad zou beweren dat de overheid helemaal geen oog heeft voor de verschillende aspecten van brede welvaart. “Maar we denken wel dat het beter kan en dat het beter moet. Belangrijke afwegingen worden nu vaak partieel gemaakt in de verschillende beleidsdomeinen, zonder goed te kijken naar de relaties tússen die domeinen.”
Nieuwe vraagstukken
Dat brede welvaart een belangrijk begrip is binnen het overheidsbeleid en ook binnen het vakgebied gebiedsontwikkeling, is niet nieuw. Maar, zegt de Raad, hoe kom je met het behulp van het begrip ook daadwerkelijk tot de juiste afwegingen? Dat is nog “geen uitgemaakte zaak.” In het advies probeert de Rli twee vragen te beantwoorden: hoe kan de Rijksoverheid met haar beleid gericht sturen op het behouden en vergroten van brede welvaart? En wat is er concreet nodig om dit ‘sturen op brede welvaart’ praktisch gestalte te geven?
In plaats van dat het begrip helpt om te sturen, creëert het eerder een soort mist
“We zien dat besluitvorming op een groot aantal beleidsterreinen in Nederland niet langer meer goed lukt,” zegt Rli-raadslid en commissievoorzitter Pallas Agterberg. “We kunnen prima grote hoeveelheden zonnepanelen in Nederland krijgen, maar vervolgens zien we netcongestie ontstaan. Er zijn allerlei plannen om windmolens te bouwen, maar dan ontstaat er weerstand vanuit de samenleving. Dat komt omdat er niet vanuit een breed perspectief naar deze vraagstukken wordt gekeken. Als je niet integraal naar ruimtelijke problematiek kijkt, ontstaan er allemaal nieuwe vraagstukken.”
Goed voor het land
En als de ‘brede-welvaartsbril’ wél wordt opgezet, gebeurt dat volgens Agterberg en Verhoef lang niet altijd op de juiste manier. “Wij zien dat er nu veel te veel selectief wordt gewinkeld in het begrip brede welvaart,” stelt Verhoef. “In plaats van dat het begrip helpt om te sturen, creëert het eerder een soort mist. In die mist worden plannen verpakt en kunnen partijen opportunistisch doen wat ze altijd al deden onder het mom van: het is goed voor de brede welvaart. Daar moeten we zo snel mogelijk van wegkomen. Het moet duidelijk worden wat we willen bereiken met brede welvaart, transparantie creëren over de doelen en ervoor zorgen dat de verschillende effecten van beleidsalternatieven op een goede en consistente manier afgewogen worden.”
‘Erik Verhoef’ (bron: Erik Verhoef)
Agterberg: “Wat ons opvalt, is dat mensen over brede welvaart denken als hoe er ooit ook over het Bruto Nationaal Product werd gedacht. Dat is een getal en als dat getal omhooggaat, is het goed voor de economie en het land. Maar we realiseren ons nu dat er veel meer aspecten aan economische groei zitten. Voor brede welvaart geldt hetzelfde. Het is niet zo dat je de acht thema's van brede welvaart kunt optellen tot één getal. Zo van: ‘Dit is een goed voorstel, want het is goed voor de brede welvaart.’ Dat is een onzinnige zin om te zeggen, want er moet altijd vanuit die acht thema's een keuze gemaakt worden. Brede welvaart moet je zien als een 360 graden-review voor een beleidsterrein of onderwerp.”
130 kilometer
Het is niet geheel toevallig dat de publicatiedatum van het advies in dezelfde periode valt als de installatie van het nieuwe kabinet. Want, zegt het tweetal, als je brede welvaart op de juiste manier inzet, kan iedere politicus betere keuzes maken. Agterberg: “Dan zijn politici in staat de keuzes te maken op basis van dezelfde feiten en instrumenten. Afhankelijk van de politieke kleur vindt iemand andere aspecten van brede welvaart belangrijk. Maar dan is het wel duidelijk en transparant vanuit welk perspectief keuzes zijn gemaakt. Dat gaat enorm helpen. Die inhoudelijke neutraliteit is de essentie van de stap die we zetten. Wat we met dit advies juist willen, is dat politici kunnen kiezen wat zij belangrijk vinden.”
Als je het allemaal sectoraal aanstuurt, kan je nooit de juiste afweging maken en realiseer je nooit brede welvaart
“Dit kabinet wil dat er dingen gebeuren, maar doen dat vaak vanuit een onderbuikgevoel. Terwijl je veel liever feitelijke rapportages als basis wil hebben. In een poging om snel te scoren, staan er in het hoofdlijnenakkoord nu best wat voorstellen die heel smal zijn gedefinieerd. En dan zeggen wij: doe dat nou niet, dan loop je vast.” Verhoef vult aan: “Als je vanuit het brede welvaartsperspectief kijkt naar wat hebben wij nu nodig om ons mobiliteitssysteem toekomstbestendig te maken, is het antwoord niet 130 kilometer per uur rijden. Dan neem je echt niet alle aspecten van brede welvaart mee.”
Geen nieuwe familie
Dat betekent overigens niet dat de Raad pleit voor een ‘hele nieuwe familie’ aan instrumenten, zoals ze dat zelf omschrijven. Verhoef: “We zeggen niet: stop maar met de CBS-monitor, de MER of de MKBA. We zeggen wel: die instrumenten zijn allemaal heel waardevol maar staan veel te los van elkaar. En dat helpt niet bij het bevorderen van brede welvaart. Terugkijken doen we via de CBS-monitor, afwegen doen we via de MKBA en de MER, maar voor vooruitkijken is er nog geen instrument. Daarom stellen wij voor om op termijn een kapitalenbegroting te gaan gebruiken. Die zorgt voor een duidelijke balans waarop je de stand van zaken kunt zien. En dan kan je als bestuurder beter inschatten welke maatregelen op termijn nodig zijn om die balans te beïnvloeden.”
Volgens Agterberg is die neutrale stand van zaken juist in gebiedsontwikkeling extra van belang. “Daar zien we dat alle schaalniveaus sectoraal zijn ingestoken. Maar juist in dit vakgebied is die integrale blik nog crucialer. Als je het allemaal sectoraal aanstuurt, kan je nooit de juiste afweging maken en realiseer je nooit brede welvaart. Om dat te kunnen doen moet je consistentie realiseren in het soort instrumenten, zodat je niet iedere keer op een andere manier brede welvaart meet.”
Voor alle lagen
Een andere suggestie van de Raad is het vergroten van de mogelijkheden voor regionale coördinatie door middel van de focus op brede welvaart. “Het begrip heeft in zich dat er verschillende perspectieven aan één tafel bij elkaar komen. Op elke overheidslaag is er zo’n tafel, maar heel veel vraagstukken in gebiedsontwikkeling en in de gehele leefomgeving worden in sectorale regionale overleggen besproken. Maar dan heb je wel een tafel nodig waar het gesprek ook plaatsvindt over verschillende perspectieven en hoe je die weegt. Waar staat die tafel?”
‘Verkeersbord’ door WrukolakasPhotography (bron: Shutterstock)
Het antwoord op die vraag: er is helemaal niet één tafel. “Het zijn tientallen tafels in elke regio. En aan elk van die tafels vindt een ander gesprek plaats, maar verschillende perspectieven aan zo’n tafel krijgen is lastig en er is sowieso nu weinig handelingsruimte. Zorg voor ontschotting in de budgetten zodat je meer handelingsruimte creëert. En zorg dat je niet voor elk onderwerp een nieuwe tafel opricht. Brede-welvaart-denken en daarop sturen moet op elk overheidsniveau en ons advies is dan ook voor alle overheidslagen bedoeld. Maar veel van die vraagstukken landen wel in de regio. En omdat de regio geen eigen democratisch gecontroleerd bestuur heeft, hebben wij ons extra op deze laag gericht.”
Beter en neutraler
Verhoef hoopt vooral dat het door het Rli-advies niet langer mogelijk is om ‘opportunistisch te shoppen’ in brede-welvaartsindicatoren, maar dat er op een structurele manier vanuit brede welvaart beslissingen genomen kunnen worden door de overheid. “We geven met dit advies een aantal aanbevelingen die ons misschien niet direct in het paradijs brengen van brede welvaart, maar die wel de grootste omissies wegnemen die we hebben waargenomen. Zowel op de korte als de lange termijn, maar voor beide categorieën geldt dat we niet kunnen wachten. Wat je nu kan doen, moet je ook meteen heel snel doen. Het is niet zo dat als je het concept brede welvaart maar omarmt, het vanzelf ontstaat. En het maken van die keuzes wordt ook niet ineens simpel. Je kan de moeilijke keuze alleen wel beter maken.”
Cover: ‘Pallas Agterberg’ (bron: Pallas Agterberg)
Door Jasper Monster
Redacteur Gebiedsontwikkeling.nu
