Ruimtelijke adaptatie in de praktijk: van tekening naar berekening

Na een introductie van Marcel Bayer, hoofdredacteur vakblad ROmagazine, verzorgde Ellen Kelder, programmamanager Water van de gemeente Dordrecht, de kennismaking met de wateropgaven van de stad Dordrecht. Door de ligging van het eiland van Dordrecht -ingeklemd tussen rivieren en met de open verbinding naar zee- loopt Dordrecht min of meer gedwongen voorop in het zoeken naar concrete oplossingen voor het waterveilig maken van de stad. Een urgente vraag is hoe je kan anticiperen op extreem weer. Wat zijn passende ingrepen in de openbare ruimte in binnenstedelijk gebied? De opgave is water en ruimte weer met elkaar te verbinden, zoals in vroegere tijden eigenlijk heel gewoon was. Daartoe heeft Dordrecht een subsidieaanvraag ingediend voor een Living Lab, samen met het waterschap en de provincie. Het INTERREG-project genaamd BEGIN- Blue Green Infrastructure through Social Design- heeft als doel te onderzoeken hoe inrichting, beheer en financiering in samenspraak met bewoners en gebruikers vorm kan krijgen. Denklijnen zijn de waarde van groen, mogelijkheden van meekoppelen en sociale innovaties. Dordrecht is daarnaast deelnemer aan de City Deal Klimaatadaptatie.

Anne Mollema, Platform Duurzaamheid Dordrecht is bewoner van Dordrecht en vertelt over de doelen van het platform en de rol die bewoners en particuliere huizenbezitters kunnen spelen in het gezamenlijk zoeken naar oplossingen als het gaat om droge voeten in woongebieden. Vijftig procent van het water valt op particulier terrein en de gemeente en bewoners hebben in deze een gedeeld belang, stelt hij. Onder andere door het organiseren van een duurzaamheidscafé en door cocreatie in het stadslab zijn stappen gezet in het vergroten van burgerbetrokkenheid. Om daadwerkelijk beweging te krijgen is het van belang te denken vanuit bewoners. Wat winnen zij direct met genomen maatregelen?

Omgevingswet

Marije van Berk is projectleider implementatie Omgevingswet bij het Hoogheemraadschap van Rijnland. Welke extra ruimte biedt de nieuwe Omgevingswet voor samenwerking tussen de ruimte- en watersector op het gebied van klimaatadaptatie? Goede samenwerking kan het tekort aan geld en kennis gaan helpen oplossen, stelt Van Berk. De Omgevingsvisie vormt in dit licht een kans door het te zien als een strategisch document en het proces van samenwerking te starten. Als integraal document moeten hierin alle belangen uit sectorale plannen zoals het Verkeer & Vervoerplan, Milieubeleidsplan en Waterplan samengebracht worden. Het is zaak dat zowel intern als extern betrokken werkvelden met elkaar gaan praten aan de voorkant. De visie uit het Waterbeheerplan van het Waterschap moet landen in de Omgevingsvisie. In het gesprek zal het dan niet meer gaan over waterkwaliteit of veiligheid, maar over bodemdaling. Vertrekpunt voor het gesprek kunnen de thema’s van de toekomst zijn zoals verstedelijking, vergrijzing, technologisering en toenemende mobiliteit. Staar je niet blind op het product, stelt Van Berk. Een open gesprek en het kweken aan vertrouwen is het belangrijkst. De volgende uitdaging is om de ambities praktisch te vertalen.

Workshop Evidence based design & visualisatie

Elgard van Leeuwen van Deltares geeft een introductie op de workshop Evidence based design & visualisatie. Het proces en de techniek van ruimtelijk ontwerpen, ‘het tekenen’, sluit in de praktijk niet aan op rekensystemen die kunnen becijferen wat de impact en effectiviteit van ontwerpvoorstellen is. Deltares poogt beide te verbinden en daarbij ook de creativiteit te stimuleren. Data moeten kunnen dienen als onderlegger voor ontwerp, waarbij informatie zich gemakkelijk laat vertalen naar een maatregel. Deze onderlegger moet open source beschikbaar zijn voor iedereen en burgers en organisaties ondersteunen bij initiatieven. Vraagstukken waar een informatiesysteem als onderlegger van waarde kan zijn, zijn o.a. bodemdaling, wateroverlast, hittestress en overstromingsrisico’s. Voorbeelden van de informatielagen die samen als onderlegger kunnen dienen zijn de hoogtekaart, bodemsoort, stroomrichting van water, stedelijke structuur, historische gelaagdheid en eigendomskaart.

In de workshop gaan deelnemers aan de slag met een digitale kaartenset, zie voor een voorbeeld de klimaatatlas van Schiedam. Verschillende wateroverlastlocaties in Dordrecht dienen als case. Deelnemers zoeken met het aangeboden digitale kaartmateriaal naar de verklaring voor de overlast en proberen oplossingsrichtingen aan te dragen. Denkrichtingen die de workshop oplevert: hoe vertaalt de toename van ruimtelijke kwaliteit door meer groen en water zich in WOZ-waarde/opbrengsten? Waar kan water op straat ‘wachten’, en hoeveel is die capaciteit? Welke rol kan de assurantiënwereld spelen in het stimuleren van particulieren en bedrijven in het nemen van maatregelen?  

Klimaatbestendig en compact: zó financier je het

De laatste twee sprekers gaan in op opdrachtgeverschap, de verdeling van kosten tussen stakeholders, en hoe dat creatief kan. Léon Dielen, strategisch adviseur water bij Heijmans, zoomt in op Hart van Zuid in Rotterdam.Hart van Zuid heeft een heel divers programma dat kansen biedt om de klimaatopgave integraal aan te pakken. Heijmans en de gemeente Rotterdam zijn ondertekenaars van de City Deal Klimaatadaptatie. De City Deal heeft tot doel het denken over klimaatadaptatie aan de voorkant van projecten te stimuleren. Daarnaast sloot Heijmans een PPS-contract en blijft als beheerpartner langtijdig betrokken. Hart van Zuid is een sterk versteend gebied. Voor het komen tot integrale oplossingen is het nodig een brug te slaan tussen gemeente en ontwikkelaar. Dielen onderstreept het belang van een slimme opdrachtformulering. Geen functionele omschrijving van een eindproduct, want dan kom je niet tot vernieuwing en worden niet   alle kansen benut. Beter is een formulering gericht op het halen van doelen. Dus niet vragen om een aantal m2 waterberging maar om een ‘een toekomstbestendige infrastructuur’. Van belang is dat de ontwikkelaar hier met modellen kan aantonen dat de voorgestelde oplossing adequaat is. Daarnaast kan extra waarde, waarde gecreëerd bovenop de EMVI-criteria, gewaardeerd worden met pluspunten.

Mirjam Bussink van de gemeente Tiel vertelt hoe in Tiel-Oost een waterplein is gerealiseerd. Tiel-Oost is een van nature drassig gebied met veel kweloverlast. De opgave in de wijk Tiel Oost was hoe de gemeente klimaatadaptatiemaatregelen, waaronder een waterplein bij de nieuw te bouwen brede school, kon financieren. Na een aanloop waarbij de business case voor het afgebakende gebied niet rond kwam, is de scope verlegd naar een gebied van grotere omvang: de wijk Tiel-Oost als geheel. Dit draaide uit op een gebiedsontwikkeling met renovatie, sloop en nieuwbouw (woningen en een school) en de aanpak van riolering, groen en de openbare ruimte waarin de wateropgave integraal is meegenomen. Partners – de gemeente, provincie Gelderland, Waterschap Rivierenland, woningbouwcorporaties SCW en KleurrijkWonen (80% van de woningen in de wijk zijn in bezit van corporaties) –stelden samen een gebiedscontract op waarbij ze afspraken maakten over de te nemen maatregelen en kostenverdeling. Dit zonder dat het totale kostenplaatje al op tafel lag. Dankzij de lange looptijd was er tijd om alle problemen in de wijk te inventariseren en budgetten slim te koppelen (groen/openbare ruimte, riolering, onderwijs, water, EU-Future Cities subsidie). Daardoor konden partners uiteindelijk een combinatie van adaptatiemaatregelen realiseren, zoals afkoppeling, waterdoorlatende bestrating en het waterplein. Meer weten: Wateropgave Tiel-Oost.