Ruimtelijke verkenning PBL moet leiden tot scherpe en echte ruimtelijke keuzes

Minister Hugo de Jonge was eind vorig jaar heel duidelijk. De twaalf provincies moeten samen met gemeenten en waterschappen de opgaven voor de periode tot 2030 – met een doorkijk naar 2050 – ruimtelijk vertalen, inpassen en combineren met de provinciale opgaven. Uiterlijk in oktober moeten uit dat proces per provincie ruimtelijke voorstellen komen “die zicht geven op wat ruimtelijk mogelijk en realiseerbaar is”. Op basis daarvan maken het Rijk en de provincies samen bestuurlijke afspraken. Deze vormen op hun beurt de basis voor een nieuwe Nota Ruimte in 2024.

Voorbij de korte termijn

Met de Ruimtelijke Verkenning 2023 van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), die woensdag 8 maart is uitgekomen, hoopt het PBL inhoudelijk richting te geven aan de ruimtelijke discussie die in de provincies gevoerd moet gaan worden. “Nederland wil een energietransitie en een landbouwtransitie”, vertelt David Hamers, een van de projectleiders van het onderzoek, tijdens de presentatie van de verkenning. “Tegelijk wacht er ook nog een enorme woningbouwopgave en moeten we ons aanpassen aan klimaatverandering. En dat allemaal tegelijk.”

Het ruimtelijke probleem is dat al die vragen en de bijbehorende keuzes, combinaties en oplossingen stuk voor stuk om ruimte vragen. Dat vraagt om keuzes, maar volgens Hamers en zijn collega’s is het maken van keuzes iets dat de Rijksoverheid (nog) niet doet. “Wij willen de politiek met deze verkenning oproepen scherpere keuzes te maken voor een betere ruimtelijke ordening. Een toekomstbestendig Nederland vergt decennialang vasthoudend omgevingsbeleid op alle bestuurlijke niveaus. Veel plannen gaan over 2030, bijvoorbeeld de woningbouwplannen en NP RES. Maar wij willen dat iedereen de lange termijnblik gaat hanteren. Veel ruimtelijke investeringen gaan 50 tot 100 jaar mee. We moeten voorbij de korte termijn van steeds één kabinetsperiode van vier jaar kijken.”

Liegende viltstift

In de verkenning heeft het PBL vier toekomstscenario’s voor de inrichting van Nederland in 2050 opgesteld. Voor elk scenario heeft een team van 25 onderzoekers op basis van ruimtelijke modellering en ontwerpend onderzoek gedetailleerde kaarten van het bijbehorende Nederland van 2050 gemaakt. De bijbehorende kaarten brengen in beeld welke gevolgen de verschillende keuzes hebben. “Het is een ruimtelijke studie, maar het is makkelijk om te liegen met een viltstift”, legt Rienk Kuiper, een van de andere projectleiders uit. “En dus zitten er in de kaarten ook concrete ruimteclaims. We hebben de data uit de modellen gecombineerd zodat er in de varianten ook echt gekozen wordt en alle keuzes ook passen. Dat is ook de boodschap naar het kabinet: er zijn scherpe keuzes nodig.”

De onderzoekers zijn duidelijk. De vier scenario’s zijn dus geen voorspellingen die uit de lucht zijn gegrepen. Het zijn beredeneerde keuzes, waar honderden stakeholders uit het hele land over hebben meegedacht. “Het zijn scenariokaarten waarmee we een discussie willen openen. Geen ontwerpen, maar discussiestukken. Er valt wat te kiezen, maar het moet duidelijk zijn dat de keuzes niet vrijblijvend zijn. In elk scenario zitten pijnpunten en zit zoet en zuur, het zijn geen utopieën.”

Gebiedsgericht beleid

Mondiaal Ondernemend, Snelle Wereld, Groen Land en Regionaal Geworteld (in de blokken door de tekst heen verder toegelicht) hebben een aantal zaken gemeen. In alle scenario’s is verduurzaming het onderliggende thema. Ook gaan ze alle vier uit van herstructurering en transformatie van bestaand bebouwd gebied. “Besteed naast nieuwbouw ook aandacht aan de verbouwing van Nederland”, is een van de uitgangspunten van de verkenning.

Daarnaast komt in alle varianten het nadrukkelijke verzoek naar voren om uitvoeringscapaciteit en nieuwe instituties te creëren die de transities mogelijk kunnen maken. Er is voldoende capaciteit benodigd bij overheden en actieve inzet van burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. En coherent, gebiedsgericht beleid heeft volgens het PBL “ontschotte” middelen nodig waarmee decentrale overheden maatwerk kunnen leveren.

Patstelling

Verder zijn de scenario’s enorm verschillend. Opvallend is ook dat een heet hangijzer als de Lelylijn in geen van de scenario’s terugkomt. Alleen in Mondiaal Ondernemend is er, vanwege het mondiale karakter, sprake van een HSL-lijn die via Amsterdam en Groningen naar Hamburg en Kopenhagen loopt. Hamers: “Hetzelfde traject als de Lelylijn, maar zonder de tussenliggende stops. Maar verder heeft de Lelylijn in geen van de vier scenario’s een meerwaarde. Maar het is aan de politiek om deze keuze uiteindelijk te maken. Wij zeggen alleen: maak een doordachte keuze.”

De onderzoekers hopen dat de Ruimtelijke Verkenning voor ondersteuning kan zorgen wanneer de provincies de komende maanden de ruimtelijke puzzel moeten gaan leggen. Hamers: “Beleidsmakers kunnen zelf aan de slag want de scenario’s bieden bouwstenen voor een wenkend toekomstperspectief. Maak ruimtelijk structurerende keuzes en koppel investeringsbeslissingen aan de gekozen structuur. Wij maken geen keuzes als PBL, maar we willen wel uit de patstelling komen.”