Samenwerken in klimaatadaptatie: geen standaard recept, wel succesfactoren

“Natuurinclusief en klimaatadaptief ontwikkelen gaat niet om de gebouwen of de omgeving, maar om een integrale aanpak”, zo schreef Ingrid Sloots – onder andere Ambassadeur Natuurinclusief Bouwen bij de provincie Zuid-Holland – vorig jaar op Gebiedsontwikkeling.nu. Om Nederland waterrobuust en klimaatbestendig in te richten, is samenwerking tussen verschillende belanghebbende partijen cruciaal, stelt Sloots. Maar hoe dan?

Weinig bruikbare literatuur

Over de kunst van het samenwerken zijn boeken volgeschreven, maar in de dagelijkse praktijk is deze theoretische literatuur vaak weinig bruikbaar, bijvoorbeeld als het gaat om samenwerking bij klimaatopgaven. Het onderzoek ‘Handelingswijsheden voor samenwerken in klimaatadaptatie’, dat eind november 2022 verscheen, brengt daar volgens het Kennisportaal Klimaatadaptatie verandering in. Aan de hand van tien casussen biedt het onderzoek namelijk praktische handvatten voor de praktijk.

Over de grenzen heen

Na het uitspreken van een hoop ambities en het doen van talloze onderzoeken, moet er nu namelijk vooral gewerkt worden om klimaatverandering het hoofd te bieden, stellen de onderzoekers. Lokale overheden of private partijen kunnen dat niet alleen, zeggen zij: er is behoefte aan succesvolle samenwerking. Want de klimaatopgaves overschrijden thematische grenzen – zoals de inrichting van de openbare ruimte, woningbouw en volksgezondheid – en organisatorische grenzen door de betrokkenheid van gemeentes, provincies en private partijen bij klimaatadaptatieprojecten.

Centraal in het onderzoek staat een lijst aandachtspunten. Partijen kunnen deze als checklist gebruiken wanneer zij een succesvolle, klimaatadaptieve samenwerking willen optuigen. Uit alle interviews over uiteenlopende klimaatadaptieprojecten is één duidelijke conclusie te trekken: er is geen standaard recept voor een succesvolle samenwerking. De onderzoekers concluderen dat er veel op gevoel gaat binnen een samenwerkingstraject. En dat gaat “best goed”.

Wel zijn er een paar factoren die bij meerdere succesvolle samenwerkingen opvallen en als succesfactoren kunnen worden gezien. Zo is de aanwezigheid van een bevlogen en betrokken leider in een samenwerking bij uitstek belangrijk. Iemand die “bij tegenwind niet opgeeft, maar bedenkt hoe het wel kan”. Ook was bij ieder onderzocht project de urgentie helder, waarna een ambitie en daaruit voortvloeiende samenwerking ontstond.

Voortgang beter monitoren

Een succesvolle samenwerking is bovendien vaak gebaat bij de beschikbaarheid van externe financiële middelen, zoals een subsidie. De geldelijke steun laat zowel het belang van het initiatief zien en zorgt ervoor dat afspraken over geld tussen partijen niet meteen aan het begin van de samenwerking gemaakt hoeven worden. Daardoor kan de focus meer liggen op gedeelde belangen.

Bij veel projecten ontbrak aandacht voor het monitoren van de voortgang van het project. Daar valt nog winst te behalen. De samenwerking buiten de eigen organisatie is namelijk minder zichtbaar voor het eigen bestuur. Door monitoring wordt de legitimiteit van de samenwerking verkregen en behouden.

Eén van de projecten die in het onderzoek uitgelicht wordt, betreft het klimaatadaptief bouwen in de provincie Utrecht. In de samenwerking tussen de provincie Utrecht en uiteenlopende partijen die bij gebiedsontwikkelingen in de provincie betrokken zijn, was de urgentie helder: hoe gaan we de aanpak van wateroverlast en hittestress combineren met bouwopgaven? Het resulteerde in een convenant waarin voor publieke en private partijen prestatie-eisen en afspraken zijn vastgelegd om schade door extreem weer te voorkomen.

Om partijen met uiteenlopende belangen zover te krijgen om de intentieverklaring Klimaatadaptief bouwen te ondertekenen, was de rol van de externe adviseur in de samenwerking cruciaal. Dat concluderen de onderzoekers op basis van interviews.

De extern adviseur had een “bevlogenheid voor het onderwerp” naast diens zakelijk belang. “De inzet van een derde partij (van binnen of buiten de organisatie) kan een middel zijn om toch de beweging op gang te krijgen. Dit moet dan wel een persoon met verstand van zaken, drive en voldoende beschikbare tijd zijn”, citeert het onderzoek uit een van de interviews.

Langetermijnvisie

In de Achterhoek dwingt extreme droogte de provincie Gelderland, Waterschap Rijn en IJssel en diverse private partijen tot een samenwerkingsverband. In 2018 nam de neerslag in het gebied met bijna 50 procent af en dat zorgde voor alarmbellen bij de provincie. “Als er niets gedaan werd, zouden natuur, landschap en landbouw de komende decennia grote schade ondervinden van droogte en klimaatveranderingen”, schrijven de onderzoekers.

De samenwerking is erop gericht om de veerkracht in de regio te vergroten en in de toekomst beter bestand te zijn tegen “grillige weersomstandigheden”. In het programmaplan voor de samenwerking is een langetermijnvisie tot 2050 opgenomen, de gezamenlijke aanpak is er een van de lange adem.

Licht en luchtig

Het gebrek aan een panklare oplossing voor droogteproblematiek creëerde in de Achterhoek een gedeeld ongemak en urgentiegevoel. Het commitment van de betrokken overheden was daardoor zeer groot: een grote pré volgens de onderzoekers. Bovendien is er tijdens de samenwerking bewust ingezet op de behapbaarheid, een duidelijke structuur en transparantie over de plannen en uitkomsten daarvan. De overeenkomsten die door verschillende partijen ondertekend zijn, waren bovendien bewust “licht en luchtig” gehouden. “Niet te juridisch, maar wel met inhoud”, luidt de conclusie.

Op basis van de tien casussen stellen de onderzoekers uiteindelijk: samenwerken in klimaatadaptie is niet heel anders dan in andere gebieden, maar de inhoudelijke complexiteit van de opgaven vraagt om samenwerking buiten de grenzen van de eigen organisatie. En voor een goede samenwerking zijn helemaal geen speciale mensen nodig, maar juist gedreven creatievelingen met een integrale blik die weten “dat je elkaar nodig hebt om verder te komen”.

Droogte in de Achterhoek: een gebied waar partijen de handen ineenslaan om te voorkomen dat het daar straks één grote zandbak wordt.