Schalkwijk Midden in Haarlem: wat vinden Haan & Laan er eigenlijk van?

Wat nu Schalkwijk heet, maakte ooit deel uit van de zompige veenwildernis die zich uitstrekte van de Utrechtse Heuvelrug tot de Hollandse Duinen. Om de voeten droog te houden, woonde de bevolking van het vroegmiddeleeuwse Holland op het zand van de hogere duingronden en de oeverwallen van rivieren. Vanaf de 10e eeuw bracht de Grote Ontginning daar verandering in. Met spaden en kruiwagens groeven kolonisten sloten in het veen zodat de grondwaterstand omlaag kon worden gebracht. De akkerbouw op het nieuwe land leverde tarwe en rogge op, tot het door inklinking toch weer te nat werd en de boeren overstapten op melkveehouderij.

De polders tussen het Spaarne en het Haarlemmermeer vormden de zelfstandige ambachtsheerlijkheid Zuidschalkwijk, tot de samenvoeging in 1863 met Haarlemmerliede en Spaarnwoude. In 1957 stelde Haarlem een structuurplan op voor woningbouw in dat gebied aan de zuidoostkant van de stad. Een jaar later, ruim voor de formele annexatie, startte de ophoging van de 730 hectare veenweidegronden met twee meter zand. De gemeente ontwikkelde een stadsdeel van vier wijken met in totaal 15.000 woningen (waarvan 65 procent appartementen), veel groen en brede auto-ontsluitingen. Centraal tussen de vier wijken werden voorzieningen en bedrijven gesitueerd, zoals een ziekenhuis, kantorenstrook en winkelcentrum.

Schalkwijk in de revisie

Schalkwijk verliest al snel een deel van zijn populariteit. In 1999 kiest de gemeente met het Uitvoeringsplan Schalkwijk 2000+ voor verdichting, onder meer aan de Schipholweg en Aziëweg. Het centrale gebied komt aan snee in de Gebiedsvisie Schalkwijk Midden uit 2007. Ontwikkelaars zien in die hoogtijdagen van vastgoedinvesteringen allerlei kansen in de inefficiënt ingerichte kantorenstrook van tien hectare tussen de Aziëweg, Europaweg, Kennedylaan en Amerikaweg. De gemeente zet in op een stedenbouwkundige opzet van vijf bouwblokken, de toevoeging van 500 woningen in het hogere segment met collectieve tuinen en behoud van markante kantoorpanden. Enkele woningcorporaties zijn eigenaar van de gebouwen aan de noordzijde van het gebied. Hun project ‘Belcanto’ moet de voortrekker worden van de transformatie.

De vertaling van de Gebiedsvisie naar een bestemmingsplan loopt aan tegen de gevolgen van de kredietcrisis: niemand wil meer investeren. Ook de planvorming van de woningcorporaties loopt vast, er komt tijdelijk een broedplaats. Het bestemmingsplan krijgt in 2013 voorshands een consoliderend karakter. Net als elders in het land ontstaat intussen leegstand in de kantorenstrook. De eigenaren kunnen niet uit de voeten met de stedenbouwkundige opzet uit de Gebiedsvisie. Die houdt volgens hen geen rekening met eigendomsgrenzen en biedt onvoldoende flexibiliteit om in te spelen op marktomstandigheden.

Partijen en projecten

De partijen komen tot een ontwikkelstrategie met plotregels per kadastraal perceel. In 2017 stelt de gemeenteraad het Ontwikkelkader Schalkwijk Midden vast. De kantorenstrook moet een stedelijk woonwerkgebied worden met 750 arbeidsplaatsen en 800 tot 1.000 woningen. De voetganger is de belangrijkste gebruiker van de openbare ruimte, daarna volgt de fietser, pas daarna de automobilist. Parkeerfaciliteiten voor auto’s worden beperkt waarbij mobiliteitshubs als compensatie dienen. Het Leitmotiv is ‘Stad Tussen de Bomen’, omschreven als: “een bomenrijk stedelijk landschap” en “een bosachtig gebied, waar de gebouwen te gast zijn op de bosgrond”.

De eigenaren trekken de uitvoering en dragen bij aan de kosten voor procesaansturing en ontwerp en uitvoering van de openbare ruimte. Een gemeentelijk Regieteam toetst hun plannen aan de plotregels. Dat vormt de basis voor aanpassingen van het bestemmingsplan. Dura Vermeer herontwikkelde inmiddels het zuidelijk deel van het gebied, zes gebouwen met de projectnaam Elements, deels in samenwerking met belegger Bouwinvest. De woningcorporaties haakten af met hun Belcanto-plan. Dat heet nu Rootz, een werkverband van Dura met Amvest en Boelens de Gruyter. Andere partijen zijn Wonam, het Rijksvastgoedbedrijf en Certitudo Capital. Per eind 2024 zijn circa 550 woningen opgeleverd, alsmede een van beide mobiliteitshubs. De komende vijf jaar staan 660 woningen op de rol in Rootz en een nog onbekend aantal op de plek van een te slopen KPN-schakelstation. Veelal gaat het om middenhuur en betaalbare koopwoningen. Commerciële en maatschappelijke functies zullen uiteindelijk circa 17.000 vierkante meter beslaan.

Wat zien we

We betreden Schalkwijk Midden vanaf de Aziëweg, komend uit het winkelcentrum en het bedrijvige knooppunt voor openbaar vervoer. Daar staan drie panden naast elkaar te glinsteren in de winterzon. De gevels verrassen: ze zijn gevarieerd, bestaan uit mooie materialen en de drie uiteenlopende bouwstijlen passen goed bij elkaar. We nemen de voetgangersoversteekplaats met aansluitend een aantrekkelijk, slingerend pad van zachtgele steen. Maar er staat een bord ‘fietspad’ bij. Waar moeten voetgangers heen? Een jonge vrouw met kinderwagen kiest voor het al ontstane olifantspaadje: de informele, onverharde route die gebruikers zelf maken omdat ze korter of veiliger zijn dan officiële paden. De verwarring blijft omdat iets verder een bord ‘einde fietspad’ aangeeft terwijl de inrichting niet verandert. Het is een van de bekende hoofdbrekens van shared space, een benadering die volgens Laan in de praktijk vaak niet werkt.

Links staat het elegante Lookout: acht luxe koopappartementen met een fraai uitgevoerde glazen punt. Daarnaast het robuuste en iconische pand Factory. Dit project omvat een volledig nieuw leven voor de vroegere hoofdvestiging van ingenieursbureau Fluor, met vooral werken op de begane grond en koopwoningen op de verdiepingen. De bijzondere gevel bestaat voornamelijk uit erkers van groen staal en glas. Een lelijk vrijstaand elektriciteitshuisje is geschilderd in de kleur van Factory en voorzien van een dakje van sedum. Op de begane grond treffen we goed gebruikte inpandige fietsenstallingen en een aantal woningen aan. Hier hebben bewoners het moeilijk om inkijk te voorkomen, want pal rondom de gevel ligt een publiek toegankelijk pad. Met ingenieuze gordijnen binnen en enkele plantenpotten buiten proberen woningbezitters een minimum aan privésfeer voor elkaar te krijgen.

Het derde gebouw heet Amerika. Dit ook al robuuste appartementengebouw ligt, inderdaad, aan de kant van de Amerikaweg, maar de oriëntatie van de balkons is op de binnenzijde, het westen. Drie getrapte bouwvolumes, elf etages hoog, kwalitatief goed uitgevoerd. De baksteenkleur is enigszins ondefinieerbaar, constateert Haan. Een goed zittende houten bank staat naast de ingang met aan de uiteinden de woorden ‘stad tussen bomen’.

Afvalcontainerlocatie als ontmoetingsplek

We komen vervolgens op een plein waaraan parkeergebouw Smart Dock staat, zeven lagen voor auto’s. Binnen treffen we een open en overzichtelijk pand aan, met houten lamellen en een groene omlijsting van twee parkeeretages. Op de begane grond bevindt zich horecagelegenheid Heinde. Aan de zijkant heeft PostNL een populaire afhaalautomaat voor pakketbezorging geïnstalleerd. De ruimte is nog niet verder ingericht. Ook daarnaast een lege ruimte, met een fietssymbool aan de gevel.

Het plein is deze middag een ware ontmoetingsplek. Talloze bewoners lopen af en aan, hebben oogcontact en maken soms een praatje met elkaar. De reden? Hier staan alle afvalcontainers van dit buurtdeel bij elkaar: acht stuks, verdeeld in drie categorieën. Er ligt veel rommel omheen, jammer genoeg.

Europaweg straks pas stadsstraat

Gebouw Townhouses telt tien eengezinswoningen. Er zijn toegangen aan de Europaweg maar deze kant is onherbergzaam, in afwachting van de ombouw tot stadsstraat. In gebouw Suriname, ingang aan het Sabapad, zien we in de plint onder meer een verloskunde- en echografiepraktijk. Tussen beide gebouwen een goed aangelegde trap met fietsgoot, maar zonder leuning. We lopen het plein over. Links aan het Surinamepad, op de plek van een bescheiden kantoor, staat nu het forse gebouw Silva, met mooie bakstenen in verschillende tinten rood en oranje. Het heeft twee hoge bouwvolumes en een lager deel met nog leegstaande commerciële ruimte. Zes woningen hebben hun voordeuren aan de voorlopig nog drukke Europaweg. Bewoners hebben ruimte voor een voortuintje van elk vier bij twee meter. Gaat het voorjaar hen inspireren om er nog iets van te maken?

Nieuw leven in oude gebouwen

Het volgende buurtdeel telt vier oorspronkelijke gebouwen. Rechts wacht het genoemde schakelstation van KPN op sloop. Daarnaast een fris rood bakstenen kantoorgebouw, Amerikaweg 10. Verhuurders bieden er tijdelijke werkruimte aan. Achter een slagboom ligt een parkeerterrein, zoals dit hele gebied was ingericht. Het derde complex heet De Keizer: twee langwerpige witte gebouwen, vanaf de eerste laag met elkaar verbonden door glazen gangen. Bovenin zien we enorme ramen, penthouse-achtig. Veel appartementen op de begane grond zijn potdicht gemaakt omdat ze direct aan de openbare ruimte grenzen. Naast de ingang is het een fietsenchaos, iets verderop staan fietsparkeer-hekken die nog ruimte bieden. Dit vroegere pand van het UWV, in 2019 getransformeerd tot appartementencomplex, ziet er in zijn vorm al gedateerd uit en is slecht onderhouden.

Daartegenover, aan de Europaweg, een ander pand, ingrijpend gerenoveerd en uitgebreid, maar wel kantoor gebleven. Hier zetelt de regionale directie van Rijkwaterstaat, in een minder pompeus pand dan eerst, wat verderop aan de Schipholweg. Ook met een slagboom en een eigen parkeerkelder. De oude bomen zijn hier gelukkig behouden.

Veel groene publieke ruimte

Tot slot stuiten we op een met hekken afgesloten terrein. Hier, tussen het Antillenpad en de Kennedylaan, komen de acht gebouwen van het plan Rootz. Het voormalige entreegebouw van het Belastingkantoor is nu informatie- en vergadercentrum en blijft als enige staan. Dit tijdelijk desolate deel van de buurt vormt een sterk contrast met de uitzonderlijke hoge kwaliteit van de openbare ruimte waar we net doorheen zijn gelopen. Slingerende paden, markante stoepen, zorgvuldig geplante, redelijk forse, jonge bomen, soms behoud van oudere bomen. Wadi’s, al dan niet gevuld. Oplossingen met glooiingen of taluds, groen tot aan de gevel. Schakel- en nutsvoorzieningen zijn fraai inpandig geplaatst. Ook treft ons de geslaagde focus op het binnengebied en het verstandige besluit vanaf het zuiden de openbare ruimte in te richten en eerder opgeleverde deelprojecten hierin mee te nemen.

Wat vinden we ervan

Halverwege de uitvoering zien we dat de transformatie van de kantorenstrook een aantrekkelijk resultaat kan gaan opleveren. Een voorbeeld van voornamelijk grootstedelijk wonen, met veel forse gebouwen, een ruim woningaanbod in het middensegment en een zichtbare bijdrage aan een vernieuwd Schalkwijk. Rondom de buurt is druk verkeer, binnenin een aangenaam verblijfsgebied met zorgvuldig ingerichte openbare ruimte. Auto’s zijn vrijwel uit het zicht gebracht dankzij onder- en bovengrondse parkeergebouwen. De vrij gespeelde ruimte wordt ingezet voor een hoogwaardige, groene leefomgeving. Een levendig gebied op alle tijdstippen van de dag zal het niet worden, wel een prettige en rustige woonbuurt met enige werkfuncties.

Besteed meer aandacht aan vervoersalternatieven

Schalkwijk Midden biedt nu fietsparkeervoorzieningen, inpandige stallingen voor auto’s en een nabij gelegen openbaar vervoersknooppunt met snelbus. Het is de vraag of dit aanbod voldoende van kwaliteit is om automobilisten te verleiden. Evalueer grondig de effecten van dit aanbod en realiseer eventueel meer voorzieningen voor lopen, fietsen, openbaar vervoer of autodelen.

Behandel fietsers en voetgangers apart

Het stedenbouwkundig ontwerp dat nu in uitvoering is, dateert uit een tijd dat lopen en fietsen nog samen ‘langzaam verkeer’ werden genoemd. Door onder meer de komst van snelle fietsen een achterhaald concept. Kies voor aparte routes voor lopers en fietsers of bied een overmaat aan ruimte zodat beiden elkaar gemakkelijk en met veilige, royale tussenruimte passeren. De plotregels uit 2017 voorzien in een centrale route door het binnengebied van 15 meter breed. Grijp dat uitgangspunt aan voor een veilige oplossing.

Faciliteer de werkfunctie maximaal

De woonfunctie gaat in de buurt domineren met zo’n 70.000 m2, tegenover 17.000 m2 voor werken. Het beoogde karakter van woonwerkgebied komt onder druk te staan zodra leegstand ontstaat in de werkruimtes. Faciliteer de werkfunctie daarom maximaal, met name de kantoren halverwege het gebied, het gerenoveerde Rijkswaterstaat-gebouw en het pand aan de Amerikaweg met betaalbare en flexibele werkruimtes.

Maak overgangszones tussen wonen en openbare ruimte

Woningen op de begane grond dragen bij aan een levendige sfeer. Bij sommige gebouwen ontbreken echter de nodige overgangszones tussen woning en openbare ruimte. Zorg in de rest van het gebied met maatwerk voor zulke zones.

Zorg voor aantrekkelijk groen aan de randen

De keuze om de identiteit van de nieuwe buurt te zoeken in hoogwaardig groen sluit goed aan bij de tijdgeest en bij het concept van Schalkwijk: de tuinstad. Slogans over ‘wonen in een woud’, of ’midden in de natuur’, zoals gebiedsmarketeers ons voorhouden, komen in dit deel van Kennemerland wereldvreemd over. Belangrijk is de beleving van groen op ooghoogte. Die is langs de randen van het gebied nog ver te zoeken. Kies bij de herinrichting van de Europaweg tot stadsstraat niet voor één groenontwerp over de hele lengte, maar zorg van de Kennedylaan tot de Aziëweg voor maatwerk en vooral véél groen. Een eigentijdse stadswijk verdient volop bomen.