Seestadt: een leefbare stad vanuit het niets

Wie met de metro vanuit het centrum een willekeurige Europese stad verlaat, ziet eerst de historische binnenstad aan zich voorbijflitsen, waarna de buitenwijken opdoemen. In Wenen daarentegen verrijst bij het laatste metrostation juist een stad in aanbouw op een plek waar je het platteland verwacht. Seestadt is vernoemd naar de plas waaromheen deze stad wordt aangelegd. En nu meer en meer mensen de oevers van de plas bevolken, zijn stedelijke ontwikkelaars, artiesten en inwoners in de weer met het bouwen van een identiteit en gemeenschapszin voor dit ambitieuze stedelijke project.

Seestadt is een van de grootste nieuwbouwprojecten in Europa, met een oppervlakte van 240 hectare, in grootte vergelijkbaar met de binnenstad van Wenen. Vijf jaar na de oplevering van de eerste woningen wonen er zo’n zevenduizend mensen op de plek waar decennialang een vliegveld lag. Met de plas als centrum, is Seestadt vormgegeven als een alternatief voor wonen in de historische binnenstad, inclusief smart energy grid, een duurzame mobiliteitsstrategie en een snelle metroverbinding naar het centrum van Wenen. Naar verwachting zijn de bouwwerkzaamheden in 2028 voltooid. Dan wonen er zo’n 20 duizend mensen in Seestadt, en zijn er een vergelijkbaar aantal arbeidsplekken.

Wenen: de snelst groeiende en meest leefbare stad

“Seestadt is nooit beoogd als een standaard buitenwijk van Wenen,” vertelt Lukas Lang, als projectleider verantwoordelijk voor onder meer mobiliteitsvraagstukken en de ruimtelijke ordening. “Het is ontworpen als een stad-in-een-stad.” Een gelegenheidscoalitie tussen de gemeente Wenen en een publiek-private gebiedsontwikkelaar (Wien3420) wil van Seestadt een nieuw centrum voor de regio maken, inclusief ruimte voor stedelijke groei. Voor Wenen, met een inwonertal van zo’n 1,9 miljoen en als snelst groeiende stad van Europa, is dit broodnodig om huisvesting te bieden aan de bijna 290 duizend inwoners die de stad voor 2048 verwacht te verwelkomen. “Een aanzienlijk deel van deze groep moet huisvesting vinden in Seestadt en de omringende nieuwbouwwijken.”

Het internationale consultancybureau Mercer kroonde Wenen in september voor het tiende jaar op rij tot het stedelijk gebied met de hoogste kwaliteit van leven. Dat dankt de stad onder meer aan het gevarieerde aanbod aan culturele voorzieningen, stabiele klimaat voor bedrijven en een betrouwbaar openbaarvervoersnetwerk. Volgens Lang is het succes van het Weense model van leefbaarheid terug te voeren naar het ‘Rotes Wien’. In deze  periode tussen de twee wereldoorlogen legde het sociaaldemocratische stadsbestuur het fundament voor een stedenbouwkundige traditie van honderd jaar, waarbij sociale woningbouw en toegang tot groen centraal staan.

De drijvende krachten achter Seestadt willen dit succesvolle model ook daar laten slagen. “Seestadt is een plek waar deze oude tradities en nieuwe ideeën voor duurzaamheid, mobiliteit en burgerparticipatie samenkomen”, legt Lang uit. “Betaalbare huisvesting die voor iedereen toegankelijk is zit in het DNA van Wenen. In Seestadt ontvangt meer dan 60 procent van alle woningen steun uit publieke gelden.” Voor het ontwerp verwijst Lang ook naar een kaart van de gebiedsontwikkeling. Hij wijst naar de groene gordel die als een schil rond de stad ligt. “Seestadt verenigt de stad en het platteland. De publieke ruimte is de plek waar deze twee werelden samenvloeien.”

Seestadt is wat we er samen van maken

Zoals de casus van Seestadt laat zien, kunnen steden vanuit het niets worden opgebouwd, evenals publieke ruimtes. Maar nu stedenbouwkundigen en architecten uit Wenen en ver daarbuiten hun ontwerpen gerealiseerd zien, blijft er een essentieel aspect van het stadsleven over dat niet kan worden geschetst op een tekentafel, noch gebouwd met cement en bakstenen. Want hoe bouw je een eigen identiteit en gemeenschapszin voor een stad in ontwikkeling?

De gebiedsontwikkelaar Wien3420 huurde (direct na de presentatie van het masterplan in 2007) het gerenommeerde Deense architectenbureau van Jan Gehl in om een strategie te ontwikkelen voor de publieke ruimtes (bekijk deze strategie in pdf-formaat). Hierin staat de gebruiker centraal. "De helft van de oppervlakte van Seestadt is gewijd aan pleinen, parken en woonstraten. Dit zijn de plekken waar mensen elkaar ontmoeten en in gesprek gaan.”

En om ervoor te zorgen dat de inwoners daadwerkelijk hun weg weten te vinden naar die parken en pleinen (en vervolgens tot elkaar) hebben de gemeente Wenen en gebiedsontwikkelaar Wien3420 een zogenaamd 'Stadtteilmanagementteam' opgezet. "Sinds het moment dat de eerste mensen hierheen verhuisden, is het onze taak om mensen samen te brengen", vertelt Pia Sengelin. Als plaatsvervangend projectleider geeft ze leiding aan een team dat voornamelijk uit jonge mensen bestaat. Vanuit een kantoor, gelegen aan het centrale plein van de als eerste opgeleverde wijk van Seestadt, coördineren, financieren en begeleiden ze onder meer informatieavonden over nieuwe ontwikkelingen in de buurt, een wijkraad, filmavonden en lezingen.

Ze runnen daarnaast een gemeenschapsruimte voor lokale initiatieven, zoals een koor en een project waarbij mensen elkaars taal kunnen leren. “We hebben ook een doe-het-zelf-werkplaats geopend waar mensen kunnen knutselen en kleine reparaties kunnen uitvoeren”, zegt ze. “Al deze projecten dragen bij aan het faciliteren en het scheppen van een gemeenschap en identiteit voor Seestadt. Ons team werkt volgens het credo "Seestadt ist das, was wir gemeinsam daraus machen!" Vrij vertaald: Seestadt is wat we er gemeenschappelijk van maken.

Samen groeien in de stadstuinen

Een ander project dat het wijkteam ondersteunt, is tuinieren in de gemeenschappelijke moestuinen. Een van de belangrijkste aanjagers van dit initiatief is Jacqueline Fohringer, een middelbare-schoollerares die in 2018 naar Seestadt verhuisde. “Ik woonde vroeger in het centrum van Wenen in een sterk verstedelijkt gebied met weinig groen. Daar begon ik het tuinieren en de natuur te missen.”

Nadat ze naar Seestadt was verhuisd (een beslissing die bij haar vrienden leidde tot opgetrokken wenkbrauwen, aangezien de stad te boek staat als een slaperige buitenpost), ontwikkelde ze met tien buurtgenoten een gemeenschappelijke stadstuin. “Gezamenlijk dragen wij zorg voor de tuin, en we verdelen de oogst”, vertelt Fohringer terwijl ze de poort naar de moestuin opent. Volgens haar passen stadstuinen in de bredere maatschappelijke trend waarbij mensen dichterbij de natuur willen staan. Jonge ouders gebruiken de tuinen om hun kinderen te onderwijzen over de herkomst van hun eten, terwijl anderen in de tuin hun hoofd leegmaken na een lange werkdag. “Ik geniet ontzettend van het collectieve aspect. Het is daarnaast een leuke manier om mijn buren beter te leren kennen. Het geeft het gevoel dat je hier letterlijk samen iets kunt laten groeien.”

Of er een gemene deler is voor de mensen die in haar wijk wonen? Fohringer vindt het lastig om een gemeenschappelijke identiteit te benoemen. "Wel denk ik dat mensen zich hier erg betrokken voelen en willen meegroeien met de stad. Als er één ding is dat we gemeen hebben, dan is het wel dat we allemaal graag thuiskomen in onze stad. Als je in de binnenstad werkt en aan het einde van een lange dag de metro naar huis neemt, dan krijg je een vakantiegevoel zodra je de torens van Seestadt in de verte ziet opdoemen."

Getuige zijn van de geboorte van een stad

Lang voordat de eerste metro arriveerde of torens verschenen, verpachtte Jan Lauth al zijn hart aan de plek die later uit zou groeien tot Seestadt. "Het was liefde op het eerste gezicht", herinnert de multimedia-kunstenaar en docent aan de Weense Hogeschool voor de Kunsten zich. Lauth geeft samen met zijn echtgenote ook leiding aan het kunstcentrum van de stad. Zijn creatieve hub, 'Jot12’, bevindt zich naast de gemeenschapsruimte, op de begane grond van een parkeerplaats en op loopafstand van de groene gordel. "Wij zijn hier zo’n 60 uur per week te vinden, hoewel het ons nog niet gelukt is om een geschikte woning te vinden”, vertelt hij terwijl hij naar een van de vele bouwputten wijst. “We zijn gewoon echt verslaafd aan deze plek.”

Het lijkt moeilijk voor te stellen dat een kunstenaar veel inspiratie haalt uit bouwputten en braakliggende terreinen, maar volgens Lauth biedt de gebiedsontwikkeling “een unieke mogelijkheid om als kunstenaar getuige te zijn van de geboorte van een stad." Terwijl hij naar een toren in aanbouw staart, voegt hij eraan toe: "Wij zijn zo vertrouwd met steden - maar als er een recht voor je neus wordt gebouwd, raak je er plotseling door geïntrigeerd."

"De leefbaarste wijk in ‘s werelds leefbaarste stad"

Als curator van het lokale kunstcentrum brengt Lauth zijn werk naar de straat. "In Seestadt fungeert de publieke ruimte als een extensie van je woning”, stelt Lauth. Hij trekt daarom regelmatig de wijk in om te horen hoe mensen het leven in Seestadt ervaren. Zo bracht Lauth de dagelijkse looproutes van de inwoners in kaart met felgekleurde tape. Ook vraagt hij bewoners hoe zij de stad van zowel hun nachtmerrie als hun dromen voorstellen, om deze vervolgens te verwerken in zijn videokunst. Deze bevindingen, aangevuld met wat hij hoort van wijkbewoners tijdens zijn wijkprojecten, geeft hij door aan de architecten en planologen die betrokken zijn bij de bouw van Seestadt.

Lauth is ervan overtuigd dat zijn vrije en artistieke benadering van toegevoegde waarde is voor de ontwikkeling van Seestadt. Hij gelooft namelijk dat hij als kunstenaar vragen stelt over maatschappelijke uitdagingen, zoals segregatie en migratie, die niet aan de tekentafels van architectenbureaus worden gesteld. “Wenen mag dan wel internationaal geprezen worden voor hoe mensen hier in vrede samenleven, maar Seestadt zou daarin het ultieme voorbeeld moeten zijn. Dat begint niet alleen met architecten die zich buigen over het beantwoorden van de vraagstukken van vandaag, maar ook met het nadenken over de antwoorden voor de vragen van morgen. Alleen zo kan dit de leefbaarste buurt in ’s werelds leefbaarste stad worden."

Deze stad is nooit af

Aangezien Seestadt de komende jaren nog vele transformaties ondergaat, is de kans groot dat dit ook voor haar gemeenschapszin en identiteit geldt. Planologen, ontwikkelaars, gemeenschapswerkers, kunstenaars en burgers werken samen aan de bouw van deze stad van de toekomst én om het Weense model van leefbaarheid in Seestadt te laten slagen. Seestadt-stedenbouwkundige Lang sluit daarom af met zijn hoop voor de toekomst van de stad. “We moeten Seestadt de tijd gunnen om een eigen identiteit te ontwikkelen en haar inwoners ​​om een eigen gemeenschap op te bouwen. Een stad is nooit af. Ik geloof dat dit project succesvol is wanneer de stad in staat is om zichzelf telkens opnieuw uit te vinden. Seestadt moet flexibel genoeg zijn om zich aan te passen aan toekomstige uitdagingen die we ons nu nog niet voor kunnen stellen.”

Beelden: Job Zomerplaag