SKG Deelnemersraad: scheiding water, bodem en ruimtelijke ordening duurde te lang

Bodem en water hebben een evidente rol in het omgaan met klimaatverandering. De risico’s van klimaatverandering zijn echter veelkoppig en complex, zo legt Ellen van Bueren uit tijdens de SKG-Deelnemersraad. Zij is als hoogleraar aan de TU Delft verbonden aan Red & Blue, een interdisciplinair onderzoeksprogramma over klimaatadaptatie. In het verleden hebben we veel waarde gecreëerd in de laagste gebieden van onze delta. Hoewel daar goede redenen voor waren, resulteert dit in een gevaarlijke ontwikkeling.

Door klimaatverandering worden deze gebieden steeds kwetsbaarder, terwijl de verstedelijking op dezelfde plekken en masse doorzet. Risico’s worden daardoor steeds groter, aldus van Bueren.

Duivels dilemma

De keuze tussen blijven of verhuizen dringt zich daarom op. Een keuze die zich lastig laat uitstellen, denk bijvoorbeeld aan de enorme plaatsgebonden investeringen die nu nodig zijn voor de energietransitie. Simpelweg verhuizen – bijvoorbeeld naar de hoger gelegen delen in het oosten van Nederland – is echter eenvoudiger gezegd dan gedaan. Bovendien legt dit duivelse dilemma bloot dat klimaatadaptatie in belangrijke mate ook een sociaal vraagstuk is. Stel dat we inderdaad besluiten om activiteiten te verhuizen, hoe voorkomen we dan dat de mensen die zich dat niet kunnen veroorloven achterblijven in een gebied dat in een neerwaartse spiraal belandt?

Klimaatrisico’s zijn bovendien gecompliceerder dan de vraag ‘boven of onder zeeniveau’, zo stipt Heleen Aarts aan, CEO van belegger Amvest. Binnen Red & Blue richten onderzoekers zich daarom onder meer op samengestelde klimaatrisico’s, die elkaar ook nog eens kunnen versterken. Denk bijvoorbeeld aan hitte opgevolgd door droogte, of door een overstroming die niet alleen vanuit de zee maar ook vanuit een rivier of de lucht afkomstig kan zijn. Ook andere problemen zijn vaak complexer dan ze lijken. Zo wordt buitendijks bouwen veelal afgeraden vanwege de hogere kans op een overstroming. De gevolgen van een overstroming kunnen echter binnendijks – vanwege de lagere ligging – juist hoger uitvallen.

Gevolgen op ieder schaalniveau

Een sturende rol van het water- en bodemsysteem biedt mogelijkheden om deze klimaatrisico’s tegen te gaan. Dit vraagt echter om acties op ieder schaalniveau, waarvan het lang niet altijd duidelijk is wie de verantwoordelijkheid draagt. Van Bueren geeft als voorbeeld dat we weliswaar een nieuwe waterkering kunnen aanleggen, maar dat het onduidelijk is wat dat doet met de natuur. Ook de gevolgen voor bijvoorbeeld vastgoed(portefeuilles) zijn nog onvoldoende duidelijk, laat staan de reacties die private en publieke partijen daaraan moeten verbinden.

Waterschappen hebben een belangrijke rol in het vertalen van deze abstracte vraagstukken naar concreet beleid. Els Otterman, hoogheemraad en loco-dijkgraaf van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, en Bea de Buisonjé, tweede loco-dijkgraaf van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, leggen uit hoe zij dat doen. De urgentie om bodem en water sturend te maken is eenvoudig te schetsen. Otterman illustreert dat een ‘Limburgbui’ ook in het midden van het land grote maatschappelijke gevolgen zou hebben, om maar te zwijgen over het falen van de Lekdijk.

Geschikte locaties

Hoewel er overeenstemming bestaat dát er iets moet gebeuren, is er lang niet altijd consensus over wát dat dan is. De Buisonjé laat zien dat haar organisatie een ‘geschiktheidskaart’ heeft opgesteld om hier meer duidelijkheid in te bieden. Deze kaart laat zien hoe geschikt een locatie is voor woon- en werklocaties en wat daarbij de aandachtspunten zijn. Zo kan je per plek zien wat daar speelt: is er sprake van droogte, of juist van overstromingsrisico’s? Moeten partijen rekening houden met bodemdaling of met verzilting? En wat betekent dit alles voor de kansen voor nieuwe bebouwing?

Hoe deze thematiek doorwerkt in een gebiedsontwikkeling wordt langzaam maar zeker zichtbaar in de Merwedekanaalzone in Utrecht, een bedrijfsverzamelgebied dat wordt getransformeerd tot een gemengd programma met 6.000 woningen en ongeveer 100.000 vierkante meter voorzieningen. Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden was hier vanaf de visievorming betrokken en bracht onder meer de noodzaak naar voren om schade bij waterval tot wel 80 milliliter per uur te voorkomen. Ook moeten de bouwkavels worden voorzien van minimaal 45 milliliter waterberging.

Veel ruimte voor groen

Niel Glas van de gemeente Utrecht maakt duidelijk dat zij deze uitgangspunten samen met betrokkenen hebben verwerkt in een integraal plan voor het gebied. De klimaatadaptieve doelen bleken goed samen te gaan met andere ruimtelijke uitgangspunten. Zo past de gemeente het principe van de 10-minuten-stad toe, met veel aandacht voor de menselijke maat. De focus ligt daardoor op lopen en fietsen, met parkeren op afstand geplaatst. Dit schept veel ruimte voor groenvoorzieningen die tevens voorzien in waterberging.

Ook de daken in dit gebied worden zo veel mogelijk groen uitgevoerd. Hiermee slaan de gebiedsontwikkelaars twee vliegen in een klap: bewoners in hogere gebouwen krijgen een prettiger uitzicht, terwijl de daken ook bijdragen aan waterberging en het tegengaan van hittestress. Een nadeel is dat deze aanleg van groene daken de mogelijkheid beperkt om zonnepanelen te plaatsen. Het creëren van klimaatadaptatie kan zo op gespannen voet staan met klimaatbeheersing.

Snel van tafel

De presentaties van de experts en de discussie met de aanwezigen laten zien dat er niet alleen behoefte is aan meer duidelijkheid, maar ook aan een nieuwe manier van samenwerken. Om bodem en water succesvol sturend te laten zijn is het immers nodig om door vele schaalniveaus heen te werken. Partijen en thema’s die dat tot voorheen niet waren, moeten worden verbonden. Zo legt hoogheemraad Otterman uit dat andere overheden weliswaar openstaan voor de inbreng van het ‘waterperspectief’, maar dat dit perspectief na hun vertrek vaak weer snel van tafel verdwijnt. Het denken in termen van economie en bereikbaarheid is nu eenmaal beter ingebed in de wereld van de ruimtelijke ordening.

Het verbeteren van samenwerking is dan ook een belangrijk focuspunt van de initiatieven die tijdens de deelnemersraad de revue passeren. Zo werken in Red & Blue niet alleen onderzoeksinstellingen maar ook overheden en marktpartijen samen. De gemeente Utrecht stelde samen met betrokken projectontwikkelaars het Merwede LAB in om gezamenlijk te leren en innoveren. Ook beide waterschappen stippen het belang aan om tijdig met andere partijen aan tafel te zitten. En dat is geen overbodige luxe. Want wat misschien wel het meest nodig is, zo stelt hoogleraar en dijkgraaf Co Verdaas in een afsluitend woord, is het bouwen aan een gezamenlijke community. Bodem en water en ruimtelijke ordening vormden immers veel te lang gescheiden werelden.