Slim gebruik van slib transformeert de Groninger waddenkust

Halverwege Delfzijl en de Eemshaven ligt een ‘dubbele dijk’. Zo’n 200 meter achter de hoge zeedijk, die het zicht op de kwelders en slenken van de Eems-Dollard ontneemt, is vijf jaar geleden een lagere tweede dijk aangelegd. Het tussendijkse terrein is ruig. Her en der zijn stroken aardappelen, veldbonen en haver aangeplant. In twee gigantische bassins met ondiep water groeit zeewier. Aan een derde bassin wordt gewerkt: een graafmachine neemt happen uit de zware klei. Over twee jaar stroomt onder invloed van eb en vloed zeewater door dit gebied.

De Groningse waddenkust kan van een harde kustlijn in een ‘kustzone’ veranderen, vertelt Peter van Dijken, omgevingsmanager bij het programma Eems-Dollard2050. “We verbeteren de kwaliteit van de natuur door de dynamiek in het gebied te herstellen. Als brak water het land op stroomt, kan dat natuur opleveren die er vroeger gewoon was, maar verloren is gegaan.” Het getijdengebied aan de monding van de rivier de Eems staat onder druk. In het Eems-Dollard estuarium komen zoet en zout water samen. Maar er zit al decennia te veel slib in: de harde bedijking verhindert dat slib voor de kust bezinkt.

Het troebele water zorgt voor minder algen, vissen en vogels. Ook vaargeulen slibben letterlijk dicht. Vrijwel continu wordt slib uit de haven en de vaargeul weggebaggerd en elders op zee verspreid. Een permanente oplossing is dat niet. Daarom wordt onderzocht hoe het slib aan land kan worden gebracht. Als bouwsteen voor natuurgebieden, maar ook voor het ophogen van laaggelegen landbouwgronden.

“We werken aan herstel van de natuur, waterveiligheid en een toekomstperspectief voor de landbouw,” zegt Van Dijken. Het land achter de dijk is kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering. De zeespiegel stijgt, terwijl de grond daalt. Gaswinning en veenoxidatie zorgen ervoor dat delen van Noordoost Groningen steeds lager komen te liggen. Veel akkerbouwgebieden krijgen steeds meer last van natte voeten. Zoute voeten bovendien, want de droge zomers en het stijgende zeewater zorgen voor verzilting van de grond. Sommige laaggelegen landbouwpercelen zijn al over 10 jaar onbruikbaar, is de verwachting.

Ingrijpend proces

Waar slib in de zee een probleem vormt, kan het op land juist een oplossing zijn. Dat is de premisse van het programma Eems-Dollard 2050, waarin overheden, het havenbedrijf, natuur- en boerenorganisaties samenwerken aan de ontwikkeling van de kustregio. In 2021 is vier hectare laaggelegen landbouwgrond opgehoogd met baggerslib uit de Eemshaven. Het troebele water is over het land uitgespoten en met zoet water ontzilt. Na enkele jaren van indrogen, is de grond weer geschikt om gewassen op te verbouwen. Van Dijken: “Voor agrariërs een ingrijpend proces. Maar de nood is hoog.” De ambitie is om de komende 10 jaar 300 tot 500 hectare op te hogen. Op lange termijn kan dit mogelijk het tienvoudige worden.

Ook dijkenbouwers profiteren van het slib. Bij het gehucht Hongerige Wolf is 750 meter dijk versterkt met baggerslib uit de omgeving. In de pilot Kleirijperij is dat slib in grote reservoirs te drogen gelegd: het ‘rijpen’ van klei. Daarmee is een brede, groene dijk gemaakt die met een flauwe helling aansluit op de achterliggende kwelders. Normaal gesproken wordt dijkenklei uit het rivierengebied gehaald, waar de natuurlijke dynamiek van klei-afzetting meer intact is gebleven dan langs de Waddenkust. Maar door de vele dijkversterkingsoperaties langs de Nederlandse kusten en oevers wordt dat klei duurder en schaarser. Dat maakt klei van dichtbij een aantrekkelijk circulair alternatief.

Natuur en aquacultuur

Tussen de dubbele dijk zijn twee gebieden ingericht waar het zoute water uit de Eems-Dollard in en uit mag gaan stromen. Op een perceel van zo’n 20 hectare kan slib bezinken waardoor een nieuw natuurgebied ontstaat. Die vormt een paaiplaats voor vissen en een broedplaats voor vogels zoals de kluut en scholekster. Het eerste perceel werkt als een filter dat schoon zoutwater levert aan een tweede gebied van 27 hectare. Daar wordt het mogelijk te experimenteren met zilt tolerante gewassen en aquacultuur. De eerste stap is de aanleg van grote bassins met zeewier.

“Het project zit echt in de onderzoeksfase. Er zijn nu nog geen commerciële toepassingen voor,” vertelt Van Dijken. “Maar dit zeewier is eiwitrijk, en kan in de toekomst mogelijk als veevoer gebruikt worden.” Ook worden proeven gedaan met gewassen die beter bestand zijn tegen zoutere bodems. “Dit gaat echt over de toekomst van de landbouw,” zegt Van Dijken. “We kunnen kennis opdoen die we niet alleen in Nederland nodig hebben. Met deze ervaringen kunnen we over twintig jaar misschien wel de wereldmarkt op.”

Getijdenduiker

De hoge zeedijk is op dit moment een bouwplaats. Onderin de dijk komt een ‘getijdenduiker’, een betonnen koker waar zeewater door naar het achterland kan stromen. In feite dus een gat in de dijk. Het is een wat contra-intuïtieve operatie, geeft Van Dijken toe. “Maar de tweede dijk maakt het achterland veiliger, waardoor de eerste zeedijk minder ver opgehoogd hoefde te worden.” Om de duiker aan te leggen, is een gigantische bak met stalen damwanden in de dijk geplaatst. Op de bodem van de bak wordt aan de betonnen koker gewerkt. Zo’n constructie is nodig, want tijdens de werkzaamheden mag de waterveiligheid niet in het geding komen. “Ook in de periode dat je aan het werk bent, kan er een enorme storm komen. We nemen geen enkel risico.”

Aan de voet van de dijk ligt een grote stapel grijswitte stenen, verweerde houten palen en boomstammen: bij het afgraven van de dijk zijn resten van de oude zeewering blootgelegd. Op een landkaart uit 1631 staat de zeedijk al ingetekend. Mogelijk zijn de boomstammen nog ouder – de Rijksuniversiteit Groningen gaat de exacte ouderdom nog onderzoeken. Het laat zien dat de dijk niet alleen een zeewering is, maar ook onderdeel uitmaakt van het Groninger cultuurlandschap. “We moeten zuinig zijn op de openheid, de weidsheid, het groen en de oude structuren,” zegt Van Dijken. Nederlandse zeeweringen bestonden van oudsher vaak uit twee of drie dijkringen: de waker, de slaper en de dromer. “Maar op dit stukje tussen Delfzijl en de Eemshaven was altijd maar één dijk. Met de dubbele dijk voegen we een bekend landschappelijk element toe.”

Huiver

Het project is aangelegd op een perceel dat voor 25 jaar wordt gepacht van een groot boerenbedrijf. Deze eigenaar ziet op langere termijn wellicht kansen voor nieuwe vormen van landbouw met een verdienmodel, vertelt Van Dijken. Maar lang niet alle agrariërs in dit kustgebied liepen in 2014 warm voor het idee. Veel boeren vrezen nadelige invloeden van zout water op hun akkers. De getijdenduiker zal in 2025 in werking treden en dan stroomt slibrijk water in het dubbele dijkengebied. “Wij verwachten we dat we verzilting van aanpalende percelen goed kunnen beheersen,” zegt Van Dijken. “Als blijkt uit de monitoring dat de effecten meevallen en er komt zicht op een verdienmodel, verwacht ik dat hier door de boeren en andere ondernemers in de omgeving snel anders tegenaan wordt gekeken.”