Spontaan contact goed voor sociale cohesie in superdiverse wijken – maar hoe?

Wanneer gebiedsontwikkelaars de leefbaarheid in een bepaalde wijk of buurt willen verbeteren, is het vergroten van de binding die bewoners met hun leefomgeving hebben een veel gebruikt instrument. Maar in de praktijk blijkt vaak dat dit makkelijker is gezegd dan gedaan, zie bijvoorbeeld de ervaringen in Amsterdam Nieuw-West. Onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) stelden twee jaar geleden in dezelfde wijk al de vraag: Hoe vergroot je de betrokkenheid wanneer iedere bewoner dat begrip op een eigen manier ervaart? Die uitdaging groeit wanneer de diversiteit in sociale, culturele en demografische zin het samenleven in een buurt of wijk nog ingewikkelder maakt.

De onderzoekers van de HvA concludeerden dat het creëren van sociale cohesie in dit soort buurten een mooie ambitie is, maar misschien te hoog gegrepen. Daarom kwam docent-onderzoek Stedenbouw Anneke Treffers van de HvA met het advies voor gebiedsontwikkelaars en andere professionals om in het zetten op het realiseren van publieke familiariteit. “We zagen iedere dag om 19.00 uur een aantal vrouwen van Turkse komaf op hetzelfde bankje in het park. Elke dag, op hetzelfde moment, kwam een man van in de 70 zijn hond daar uitlaten en maakte een kort praatje. Twee werelden die elkaar doorgaans niet snel ontmoeten. Publieke familiariteit, kortstondige ontmoetingen zonder verdere verplichtingen, zorgt voor meer verbinding, zowel sociaal als fysiek."

Thuisgevoel

Publieke familiariteit in dit soort superdiverse wijken is ook de rode draad in het onderzoek ‘Kennen is het niet, maar we komen elkaar hier wel tegen’ van het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS). De onderzoekers hebben in vijf stedelijke omgevingen gekeken hoe deze ‘lichte, spontane en herhaalde contacten’ in de woonomgeving tot stand komen en hoe deze ontmoetingen kunnen worden gestimuleerd en bevorderd. De Nieuwe Bibliotheek in het centrum van Almere en het Tilburgse VerHalenHuis (met daarin onder andere ook een bibliotheek en de stadswinkel) zijn gebouwde voorzieningen die door de overheden zijn ontwikkeld. Het Krachtstation is een uit de wijk voortgekomen multifunctioneel centrum in de Utrechtse wijk Kanaleneiland.

De laatste twee onderzochte locaties waren wijkpark Cromvliet in Den Haag en de Rotterdamse markt. Op alle locaties spraken de onderzoekers met professionals, bezoekers en passanten. “Het merendeel van de geïnterviewde bezoekers van de onderzochte ontmoetingsruimten geeft aan graag de betreffende plek te bezoeken en ervaart de omgeving als waardevol en betekenisvol. Niet altijd omdat ze er terugkerende contacten opdoen. Maar vooral omdat het voor hen een vertrouwde omgeving betreft, die een zeker ‘thuisgevoel’ aanwakkert.”

Zitten is belangrijk

De onderzoekers hebben vijf sets van aanbevelingen geformuleerd die gemeenten, sociale professionals en ontwerpers moeten helpen bij het stimuleren van publieke familiariteit. De eerste is het organiseren van multifunctionaliteit. Wanneer we meerdere functies en bestemmingen samenbrengen, groeit de kans op een grotere diversiteit aan bezoekers. In het VerHalenHuis en de Nieuwe Bibliotheek zorgen een loketfunctie en een koffiepunt de hele dag voor een doorlopende stroom van bezoekers en dat vergroot de kans op ongedwongen en ongepland (visueel en/of verbaal) contact. “Multifunctionaliteit leidt echter niet vanzelf tot het ontstaan van publieke familiariteit; dit is mede afhankelijk van de wijze waarop de activiteiten in het gebouw of in de ruimte worden aangeboden.”

Het faciliteren van levendigheid en diversiteit, de tweede aanbeveling, hangt hiermee samen. Idealiter trekt een ontmoetingsruimte zowel bezoekers die er met een doel naartoe komen als toevallige passanten. Het publiek dat wordt aangetrokken is daardoor zo verschillend mogelijk. Ten derde is ook de inrichting van een ontmoetingsruimte van invloed op het ontstaan van publieke familiariteit. Als een plek niet alleen doorstroom faciliteert, maar ook een verblijfsfunctie vervult, wordt de kans groter dat bewoners elkaar spontaan ontmoeten. Voorwaarde is wel dat er ruimte is voor zowel anonimiteit als intimiteit. Concreet betekent dit volgens de onderzoekers dat zowel in gebouwde voorzieningen als in de buitenruimte de aanwezigheid van zitgelegenheid cruciaal is

Mix van professionals en vrijwilliger

Ook architectonische en stedenbouwkundige keuzes zijn volgens het KIS sterk van invloed op de mate waarin een plek bijdraagt aan het opbouwen van publieke familiariteit. “Het kwalitatief onderzoek op vijf locaties onderstreept het belang om het bevorderen van ongedwongen ontmoetingen vanaf het begin aan mee te nemen in het ruimtelijk ontwerp. Ontmoeting heeft ruimte en overzichtelijkheid nodig, maar tegelijkertijd moet een plek huiselijkheid en intimiteit uitstralen. En het helpt wanneer een ontmoetingsruimte zich bevindt op een herkenbare, makkelijk vindbare plek in de wijk.”

Tot slot zien de onderzoekers ook een belangrijke rol voor professionals en vrijwilligers is weggelegd. “Het faciliteren van ongedwongen ontmoeting tussen buurtbewoners met verschillende culturele achtergronden, leeftijden en leefstijlen vraagt om subtiele regie van professionals en beheerders. Niet zozeer door ontmoeting an sich te faciliteren, maar vooral door randvoorwaarden te scheppen voor sociale interactie.” Een mix van beroepskrachten en vrijwilligers uit de buurt komt de laagdrempeligheid ten goede en stimuleert daarmee het opbouwen van publieke familiariteit.