Stedenbouw als integrerende discipline verdwenen

Ja, ernstig is de situatie zeker, zegt Riek Bakker, vooral aan de publieke zijde. “Het vak is zwaar aan het verwateren. Bij de gemeentelijke diensten gaat het alleen nog maar over managen. Al die regelneven bij elkaar vormen een taaie kleilaag waar je niet door heen komt. Ik maak mee dat marktpartijen met wat leuke plannetjes komen, die vervolgens langs iedere discipline gaan met als enige vraag: past het erin of niet? De stedenbouwkundige had vroeger een regisserende paraplufunctie, dat vind je nergens meer.” De aankomende overheidsbezuinigingen gaan de situatie nóg dramatischer maken, vreest Bakker. “Vacaturestops, dat is de dood in de pot. En de mensen die wat in hun mars hebben vertrekken. Als ze een schaal hoger willen verdienen moeten ze bij de gemeente coördinator worden, of ‘clusterhoofd’.”

Zijn ze er überhaupt nog wel, de stedenbouwkundigen bij de gemeenten? Uit een onderzoek van achitectuurcentrum Aorta over de situatie in de provincie Utrecht bleek dat maar twee gemeenten stedenbouwkundigen in dienst hadden, namenlijk Amersfoort en Utrecht. “Ik ken er ook nog één, in Leiden,” grapt Dijkstra, die werkt aan een verbetering de ‘rampzalige situatie’ van het Leidse stationsgebied. Dijkstra: “De kracht van de stedenbouwkundige diensten bestaat bij de gratie van de mensen die hun vak kennen en de energie hebben om dat vak ook zichtbaar te maken.”

Kort lontje

Volgens Dijkstra is er sprake van een „langdurige en stelselmatige uitholling van het idee van de stedenbouw als overkoepelende discipline‟. Met de opkomst van de manager-coördinator en het gewraakte clusterhoofd is de status van de ontwerper die het overzicht heeft, volledig verdwenen. De uitholling van het vak komt door een reeks van ontwikkelingen, aldus Bakker. Het politieke kortetermijn-denken, de nadruk op projecten: “het lontje is kort”. De versplintering van het politieke speelveld heeft zijn weerslag op de diensten. Maar ook het belang van de publieke zaak zelf is versplinterd. “Wie komt er nog op voor de publieke zaak? Kijk naar een stad als Rotterdam: inmiddels gaat het al tien jaar alleen maar over veiligheid. Dat gaat uitsluitend over blauw op straat, niet over de strategische ontwikkeling van de stad en de regio.”

Bakker komt marktpartijen tegen die het proces beter beheersen dan de diensten. “Bij de gemeenten wéten ze vaak niet eens meer hoe het moet, ze zijn volledig de weg kwijt. Trouwens, dat geldt voor de rest van het vak ook. Als je een rijksbouwmeester hebt die geen 15 stedenbouwkundigen kan noemen is er echt wel wat aan de hand. Iedereen begint nu te roepen, „ach de stedenbouw, doen we er wel even bij‟. Stedenbouw heeft geen integrerende herkenning meer, het wordt niet erkend als echte professie.”

Kritisch kunnen zijn

En dat is erg, vindt Dijkstra. Want je kunt wel ieder je kaveltje invullen met een goed project, maar als je de kavels in samenhang bekijkt kun je veel meer bereiken. “Als je naar het geheel kijkt heb je meer schaal, meer materie in handen. We gooien nu zoveel kansen weg.” Dat is zonde, zeker gezien onze sterke stedenbouwkundige traditie. En hoe wil je een ambitie als duurzame stedelijke ontwikkeling verwezenlijken als je altijd alleen maar naar de schaal van projecten blijft kijken? Bakker: “Als je serieus klimaatbeleid wilt voeren heb je toch echt stedenbouwkundigen nodig.” Dijkstra: “Waarom zou je een hele laag aan mogelijkheden over de rand laten vallen?”

Maar ook de stedenbouw zelf kampt met een schaalprobleem. Vooral op het grotere, regionale schaalniveau blijkt het moeilijk om de verbinding te realiseren, om zaken in samenhang te bekijken. Een goed plan denkt door alle schalen heen, meent Bakker, maar het is volgens haar niet zo dat iedere stedenbouwkundige ieder schaalniveau aan moet kunnen. De kleinere schaal van straten en pleinen is een ambacht op zich zelf en vergt andere competenties. Wat we volgens Dijkstra vooral missen is het inbouwen van de mogelijkheid om kritisch te kunnen zijn, én een opdrachtgever op dit schaalniveau.

Bestuurlijke sfeer

De ooit roemruchte en sterke stedenbouwkundige diensten van de twee grote steden Amsterdam en Rotterdam zijn op dit moment van heel verschillend niveau. De kwaliteit van een dienst is nu eenmaal terug te brengen tot wat er speelt in de stad en de bestuurlijke cultuur. Bakker: “Amsterdam heeft geen one-issuebestuur, dat is een enorm verschil met Rotterdam. De aandacht van het bestuur voor z‟n dienst is cruciaal. Plus een dienst die haar verantwoordelijkheid pakt. Dat missen we in Rotterdam.” Dijkstra beaamt dat het bestuur een bepaalde sfeer schept. “Als het stadsbestuur ruimtelijke onderwerpen maar soft gedoe vindt, dan hang je.”

Ondertussen worden de hiaten opgevuld door mensen uit oorspronkelijk andere vakdisciplines, zoals Bakker en Dijkstra. Voor een deel komt dat door de opleiding, zegt Rients Dijkstra. “In mijn tijd was de opleiding stedenbouw werkelijk niets waard. Stedenbouwkundig ontwerpen leerde je er zeker niet. De focus lag veel te eenzijdig op de ideologische en politieke kant. Zo is een hele generatie stedenbouwkundigen opgegroeid die ideologisch boordevol zat maar niet de stedenbouwkundige instrumenten heeft geleerd. De inhoudelijke kant van het vak moet weer terug in de opleiding. Pas in mijn tijd bij OMA ben ik iets van het vak stedenbouw gaan begrijpen, onder meer als projectarchitect van het Y-oevers atelier en de Haagse tramtunnel, en later, bij Leidsche Rijn, heb ik nog een schop van Riek gehad.”

Zie voor de volledige publicatie: