Stedenbouw of waterbeheer? Waarom niet allebei?

Nederland heeft een eeuwenlange relatie met waterbeheer. De eerste overstromingsbeheerinterventies dateren van tweeduizend jaar terug (Cools 1948). Al in de dertiende eeuw werden waterschappen opgericht om goed om te gaan met water. Na de stormvloed van 1953 ontstond een landelijke, meer systematische aanpak van overstromingen. Aanvankelijk was deze strategie gebaseerd op puur economische kosten-batenanalyses, maar sinds de jaren '70 werden ook waarden als ‘cultuur en ‘landschap’ geleidelijk geïntroduceerd.

Recent weerspiegelt de term 'samenwerkend waterbeheer' de aanpak in Nederland. Dit type beheer legt de nadruk op samenwerking met meerdere belanghebbenden, waaronder vastgoedontwikkelaars en de gemeenschap. Dit moet ervoor zorgen dat de juiste ontwikkelpartners, lokale kennis en financiering binnen worden gehaald en het succes van een project vergroot wordt. Deze aanpak heeft geleid tot de volgende vier voorbeelden.

Multifunctionele binnendijk: Dakpark, Rotterdam

Negentig procent van Rotterdam ligt onder zeeniveau, sommige gebieden zelfs meer dan zes meter. Daarom heeft de gemeente haar plannings-, economische en technische takken gereorganiseerd tot één afdeling stadsontwikkeling, wat helpt om waterbeheer te relateren aan andere opgaven en functies (Wiering en Immink 2006). De stad heeft vervolgens meerdere multifunctionele dijken aangelegd. Deze zogenaamde superdijken zijn effectiever als ze breder worden gebouwd, maar hun hellingen kunnen stedelijke ontwikkeling belemmeren. Een Rotterdamse vinding is de 'trapdijk'. Hierbij bevinden zich op de dijkhelling meerdere platte platforms, of 'trappen', waardoor er ruimte ontstaat voor wegen, woonruimtes en commercieel of openbaar vastgoed.

Het Dakpark is een winkel- en parkeergebouw, een park en een dijk (figuur 1 en 2). Het idee hiervoor dateert uit 1998; het park zelf werd in 2014 geopend als eerste trapdijk van Rotterdam, met meerdere vlakke treden. Aan de ene kant van de multifunctionele dijk is een bakstenen gevel met winkelpuien. De andere kant wordt bedekt door een park, met daaronder een garage, winkelgebouwen en een ventweg. Het park omvat verschillende verblijfssecties, inclusief ruimtes voor kinderen en hun ouders, en biedt een panoramisch uitzicht op de stad.

Multifunctionele kustdijk: parkeergarage Katwijk

Multifunctionele dijken zijn minder geschikt voor oceaanfronten, want op die plaatsen wordt de golfkracht beter gedempt door een zeewering. Wel worden deze weringen sterker als ze worden geïntegreerd met natuurlijke strategieën voor kustbescherming, zoals zandduinen, wat zorgt voor een hybride 'grijze' en 'groene' oplossing.

Een voorbeeld van zo'n project is de in 2016 geopende parkeergarage Katwijk aan Zee. De garage zit tussen een 'dijk in een duin' aan de waterzijde en een boulevard aan de landzijde (figuur 3 en 4). De garage kent een dubbele aanpak. Het duin, dat uit drie miljoen kubieke meter zand bestaat, vertraagt ​​de golven als ze tegen de dijk botsen die in het duin is ingebed. Het duin en de dijk beschermen de badplaats tegen overstromingen langs de kust, terwijl de ondergrondse parkeergarage de toegang tot de kust verbetert, met in- en uitgangen langs de dijk. Van buitenaf lijkt de multifunctionele dijk op reguliere duinen met lokale grasbeplanting erop, die mooi opgaan in het omringende landschap en de biodiversiteit bevorderen.

Hoewel de parkeergarage bedekt is met hetzelfde zand als het duin, maakt deze fysiek geen deel uit van de waterkering. De vloedmuur geeft stabiliteit aan de parkeergarage, niet andersom. Zelfs als de parkeergarage zou instorten, blijft de vloedmuur staan, omdat deze voldoende sterk is om op zichzelf te staan ​​(Voorendt 2017, 25). De parkeergarage is door het Koninklijk Instituut van Nederlandse Architecten uitgeroepen tot beste gebouw van het jaar.

Overstroombaar gebied: Waterplein Benthemplein, Rotterdam

Terwijl het Dakpark en Parkeergarage Katwijk aan Zee proberen het water buiten te houden, zijn er ook die water juist binnenlaten en (tijdelijk) opslaan. Zij helpen omgaan met de toename van regenwater door de steeds hevigere stormen als gevolg van klimaatverandering. Het overstromingsprobleem van regenval wordt verergerd door ondoordringbare oppervlakken in steden (zoals asfalt) die geen regenwater opnemen.

De meeste oplossingen hiervoor richten zich op groene infrastructuur voor het opslaan van regenwater (Lennon, Scott en O'Neill 2014). Een alternatief vormen overstroombare pleinen en ondergrondse waterreservoirs. Overstroombare pleinen zijn verlaagde stedelijke gebieden die bij hevige regenval of overstromingen (vanuit zee of rivier) plassen worden. Als het waterpeil stijgt, staat het plein geheel of gedeeltelijk onder water. In normale omstandigheden fungeert dit waterplein als stedelijke openbare ruimte voor sport en recreatie.

Het Benthemplein opende in 2013 als eerste volwaardig waterplein van Rotterdam. Dit waterreservoir fungeert bij droog weer als stedelijke openbare ruimte met een basketbalveld en recreatiegebied (figuur 5 en 6). En in plaats van water ondergronds op te slaan, maakt het waterplein de waterbergingsinfrastructuur zichtbaar voor het publiek en nodigt het zo uit tot interactie. De patronen op het oppervlak doen daarbij denken aan weerkaarten.

Geïntegreerde parkeergarage en waterreservoir: Parkeergarage Museumpark, Rotterdam

Ondergrondse opslagtanks zijn de meer typische oplossingen voor wateropslag, omdat ze uitgebreid kunnen worden - en zo meer capaciteit krijgen. Door deze tanks te combineren met andere ondergrondse functies (zoals een parkeergarage), wordt de oppervlakte efficiënter gebruikt.

In 2011 is in Rotterdam het geïntegreerde parkeerterrein en waterreservoir van Museumpark geopend (figuur 7 en 8). Het bevat een ondergrondse parkeergarage van drie verdiepingen met plaats voor 1150 auto’s, gecombineerd met het grootste ondergrondse waterreservoir van Nederland, goed voor 10 miljoen liter (omgerekend zo’n vier olympische zwembaden). De parkeergarage vermindert bovendien het tekort aan parkeerplaatsen van het nabijgelegen ErasmusMC-ziekenhuis. De ingang van de parkeergarage stijgt op uit een waterpartij. Zo herinnert zij bezoekers aan de belangrijke functie van de integrale parkeergarage bij hevige regenval.

Discussie

Bovenstaande vier multifunctionele oplossingen voor overstromingen laten zien dat er synergie kan zijn tussen stedelijke functies en infrastructuur voor overstromingsbeheer. Daarnaast laten ze zien dat de openbare ruimte onderdeel kan worden van waterkeringen en waterreservoirs.

Toch brengen deze oplossingen extra uitdagingen met zich mee. Multifunctionele overstromingsoplossingen zijn ingewikkelder om te ontwerpen en te bouwen. De cultuur van de waterbouw kan soms botsen met het ruimtelijk ontwerp (Voorendt 2017). Zo is extra controle nodig om de multifunctionele waterkeringen bouwtechnisch op orde te krijgen, omdat ze afwijken van standaard technische werken. Tegelijkertijd neemt door het integreren van gebouwen in waterkeringen het algehele overstromingsrisico toe als dijken falen.

Verder is het onwaarschijnlijk dat deze vier voorbeelden eenvoudig elders kunnen worden herhaald. Nederland heeft nu eenmaal een unieke en lange geschiedenis van top-down planning en waterbeheer, wat de extreem sterke beheersing van water mogelijk maakt. In het buitenland is soms geen voorkeur voor zo’n sterke langetermijnplanning, of simpelweg niet voldoende kapitaal.

Bovendien zijn zelfs de Nederlandse multifunctionele overstromingsoplossingen in zekere zin 'tijdelijk'. Gezien onze huidige CO2-uitstoot is het waarschijnlijk dat de zeespiegel nog eeuwen zal stijgen. Strategische terugtrekking, dus het verplaatsen van mensen en vastgoed weg van het overstromingsrisico naar hooggelegen gebieden, is uiteindelijk de meest veerkrachtige oplossing voor de lange termijn.

Water erkennen

Toch zullen door klimaatverandering stedelijke overstromingen frequenter en intenser plaatsvinden. In combinatie met aanhoudende verstedelijking leidt dit er waarschijnlijk toe dat meer stadsbesturen gaan nadenken over multifunctionele overstromingsoplossingen.

Deze vier voorbeelden laten zien dat bij multifunctionele overstromingsoplossingen de ontwerpprofessionals moeten erkennen dat water op de eerste plek komt bij de gebiedsontwikkeling. Eerst moeten zij de ecologische en hydrologische aspecten van het gebied begrijpen, pas dan volgen de andere programmatische eisen, zoals infrastructuur, woningbouw, iconische architectuur en winkelgebieden.