Succesvolle wijkaanpak? Sluit aan op wat er al van onderaf gebeurt

De brede wijkaanpak is terug van weggeweest. Vanuit het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid (NPLV) zijn landelijk 20 gebieden (wijken, delen van steden) geselecteerd. Daar is structurele en meerjarige aandacht nodig om de leefbaarheid te verbeteren. Tegelijkertijd zien we dat er in die gebieden, in een periode van afwezigheid van landelijk wijkbeleid, allerlei sociale verbanden, bewonersinitiatieven en (semi-)professionele activiteiten zijn ontstaan die grote waarde hebben. Uit vier steden (waarvan drie NPLV-focusgebieden) deelden onlangs wijkprofessionals voorbeelden uit hun praktijk. Zij gaven tevens vijf belangrijke lessen mee.

Voorbeeld 1: werk vanuit de ABCD-traditie

Han van Geel, wijkregisseur Zutphen heeft ruime ervaring met de ABCD-werktraditie en de impact daarvan op gemeentelijke organisaties. De kern van deze aanpak is dat bewoners centraal staan: het werken in de wijk begint en gebeurt met hen. Dit vraagt om een andere mindset voor gemeenten en professionals, die gewend zijn om problemen centraal te stellen in plaats van kansen. Het besef moet doordringen dat bewoners een samenhangende leefwereld hebben, terwijl de gemeentelijke organisatie opgedeeld is in sectoren, budgetten en afdelingen.

In plaats van “wat gaan we als gemeente voor de wijk(bewoners) doen” is bij ABCD het uitgangspunt “hoe kun je als gemeente het werken vanuit de assets (wat kunnen, doen en willen de bewoners) van een gemeenschap (wijk, buurt) stimuleren”. Een paar voorbeelden:

- Leer de kracht in te zien van de ‘kleine talenten’. Werken vanuit de ‘assets’ van bewoners brengt dingen in beweging. Als gemeente of professional is het van belang, die assets te herkennen en aansluiting te zoeken bij de wijkbewoners.
- Gemeenschapsontwikkeling: van kwetsbaar naar veerkrachtig!
In Overstegen (Doetinchem) wordt de ABCD ingezet om de gemeenschap in de wijk te versterken – door als gemeente en woningcorporaties in gesprek te gaan met bewoners en dingen samen met bewoners te doen – in plaats van voor hen.
- Een campagne: vier het potentieel van jouw buurt, wijk of dorp!

In Zutphen is in 2002 gestart is met een ‘week van de wijk’ in de wijk Noordveen waarin de talenten van bewoners centraal staan. Ooit gestart op initiatief van bewoners en de gemeente, maar inmiddels hebben de bewoners zich deze week helemaal eigen gemaakt.

Voorbeeld 2: het belang van echte participatie in “Verbeter Breda”

In Breda krijgen bewoners veel ruimte om mee te denken binnen ‘Verbeter Breda’, de lokale invulling van het NPLV. Hiervoor zijn diverse platforms opgezet, zoals de wijkraad, het wijkplatform, de kerngroep wijkplan en het Pact Verbeter Breda. Maar instrumenten alleen zijn niet genoeg. Jetze van der Ham (strategisch adviseur wijkzaken gemeente Breda en voorzitter van het Landelijk platform buurt- en wijkgericht werken) en collega Alina Sayd (aanjager Verbeter Breda) benadrukken: “Wij zoeken de plekken op waar bewoners al samenkomen. We gaan daar zelf ook aan het werk, zo leren we en ontdekken we vooral veel zelf.” Genoemde uitdagingen hierbij zijn:

- De ‘participatie-elite’ neemt vaak de leiding, terwijl de diversiteit van de wijk ontbreekt.
- Voelen mensen zich welkom? Voor sommigen is er een grote kloof tussen de overheid en hun dagelijks leven, door uiteenlopende redenen zoals wantrouwen of andere interesses.

De ervaring in Breda laat zien dat bewonersbetrokkenheid maatwerk is. Grote vraagstukken zijn soms aan de overheid en instanties, maar zonder de sociale basis van de buurt kom je er niet. Sterker nog: samenwerking met de buurt maakt meer mogelijk dan wat professionele partijen alleen kunnen. Maatwerk en samenwerking met de wijk zijn cruciaal in ‘Verbeter Breda’.

Voorbeeld 3: Van Woensel West naar Woensel Zuid (Eindhoven)

Woensel West is een wijk waar, toen het NPLV (Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid) opkwam, al volop lokale initiatieven en activiteiten plaatsvonden. Yvonne van Mierlo-Arts, toen voorzitter van Buurtonderneming Woensel-West, was betrokken bij de eerste stappen in een buurt die vóór 2009 nog als no-go area bekendstond vanwege prostitutie, drugs en onveiligheid. De oprichting van Buurtonderneming Woensel-West in 2009 bracht een omslag teweeg, met de focus op ‘Emancipatie in een ander decor’. De aanpak richtte zich op het versterken van de sociale basis door problemen bij bewoners achter de voordeur aan te pakken. Samenwerking op wijkniveau was daarbij cruciaal, waarbij bewoners werden gevraagd: “Wat heb je nodig?”, in plaats van een standaardoplossing van bovenaf op te leggen.

Van Mierlo-Arts benadrukt hoe het aanvankelijke wederzijdse wantrouwen, tussen de wijk en het NPLV, een uitdaging vormde. Het gevoel was dat dit top-down programma hun zou vertellen hoe het moest, terwijl zij al jaren lokaal verankerd waren. Tegelijkertijd zag men vanuit het NPLV een kans om dingen echt anders aan te pakken.

De lange voorbereidingstijd van het NPLV, met de eerste bijeenkomst eind 2020 en de vaststelling van het uitvoeringsprogramma pas in 2024, werd eerst gezien als bureaucratisch oponthoud. Terugkijkend, heeft deze vertraging juist ruimte geboden om Woensel West goed te integreren binnen het bredere Pact Woensel Zuid (met 17 wijken, waaronder Woensel West) en zorgde het ervoor dat de activiteiten in de wijk niet overschaduwd werd door een grootschalig programma.

Voorbeeld 4: Community building in Den Haag Zuidwest

Saskia de Vin is community builder in de Haagse wijk Moerwijk – onderdeel van het NPLV-focusgebied Den Haag Zuidwest. Zij laat zien hoe de gemeente effectief kan samenwerken met wijkbewoners ‘van onderop’. Ze is door de gemeente aangesteld om te werken aan een duurzame en aantrekkelijke leefomgeving, waarbij haar aanpak draait om betrokkenheid, transparantie en oprechte interesse in de bewoners. De Vin benadrukt echter dat deze waarden alleen niet genoeg zijn. Ze gebruikt concrete strategieën en tools, zoals de buurtagenda en voortdurende participatie, om de gemeenschap te versterken en de kloof tussen bewoners en instituties te overbruggen. Haar aanpak is gericht op vier kernpunten:

- Versterken van sociale cohesie.
- Zichtbaar maken van ‘onzichtbare’ bewoners.
- Het verkleinen van de afstand tussen bewoners en instituties.
- De wijk aantrekkelijk maken (“Maak het sexy”).
- De sleutel tot succes is klein beginnen en organisch groeien, zodat betrokkenheid en participatie duurzaam worden. Een kernteam – bestaande uit actieve bewoners, professionals en ambtenaren – zorgt voor continue verbinding met de gemeenschap en houdt de wijkdynamiek levendig.