Tegengif voor de graaicultuur

Recensie ‘Giving and Taking, Antidotes to a Culture of Greed’

Door Jaap Jan Berg, eigenaar BergPlaats

Met bijdragen van diverse personen met een bewezen staat van dienst op verschillende terreinen zoals filosoof Peter Sloterdijk, journalist Joris Luyendijk, architect Lars Spuybroek of schrijver en mediatheoreticus Arjen Mulder lijkt de reflectie op het gegeven onderwerp in uitstekende handen. Ook de timing van het boek lijkt prima in orde. Sinds de credit crunch van 2008 en allerhande nare nasleep daarvan zijn velen op zoek naar antwoorden, maar vooral naar alternatieven voor een systeem dat klaarblijkelijk niet zo goed en solide was als de decennia daarvoor door alles en iedereen werd beweerd. Ook de ondertitel, die niet minder belooft dan één of meerdere soorten tegengif voor de schadelijke werking van die geld-gedreven graaicultuur, scherpt de zintuigen bij het opslaan van de eerste bladzijden. Zeker wanneer op de achtergrond, bijna letterlijk, de verschillende verhoren van de parlementaire enquêtecommissie Woningcorporaties nog nagalmen. Het onderzoek door de Tweede Kamer dat de opzet en het functioneren van het stelsel van woningcorporaties moet uitzoeken en moet voorkomen dat er in de toekomst nog 'derivaten-mannen' gaan rondlopen die graag risicovolle leningen afsluiten waarna een corporatie voor 2,1 miljard euro gered moet worden. Inderdaad, er hangt wel enige relevantie in de lucht voor een boek dat de uitwassen van een fixatie op geld en geldsystemen kritisch en onafhankelijk belicht.

Roofzuchtig

De samenstellers van ‘Giving and Taking’ willen, met behulp van diverse bijdragen en interviews, de solidariteit verkennen die ‘onder deelgenoten van de wereldeconomie bestaat waar niemand meer aandacht voor lijkt te hebben, omdat we verblind zijn door de strikte, formele aanpassing aan en vanzelfsprekendheid van geld’. Men wil ruimte geven aan een onbevangen zoektocht die ‘niet geleid wil worden door slechts één manier van denken, maar zich wil bewegen door een netwerk van discoursen om een weg te vinden naar een samenleving die niet roofzuchtig, parasitair of botweg onverschillig is ten opzichte van wat het vernietigt’. Dat zijn grote woorden en blijken dat na het lezen van de bundel ook grotendeels te blijven. Het boek doet weliswaar een moedige poging om een analyse te geven van de huidige economische en financiële systemen waar we feitelijk aan verslaafd zijn, ook na de verschillende crises en ook na ingrepen van overheden en getoond berouw door bancaire instellingen. Anderzijds worden mogelijke alternatieven aangedragen waarbij de gift (een object of dienst waarvoor geen betaling wordt verwacht) een belangrijke constante is. Daarbij wordt regelmatig gewezen op en geleend bij oudere en andere culturen (dan de Westerse) waar het principe van ruil/gift nog vitaal en effectief is.

Solidariteit

Samenlevingen en economieën waar de solidariteit tussen deelnemers nog centraal staat en waar geld zijn verwoestende en obsessieve werking niet heeft of had. Men vertrouwt op deze voorbeelden omdat daaruit blijkt dat de mens blijkbaar toch ook kan functioneren zonder zaken als (zelf-)verrijking en consumentisme. Het wordt al wat vager wanneer de vinger gelegd moet worden op ‘economische’ waarden die in de plaats van overwegend neo-liberale overtuigingen zouden kunnen komen. Dan klinken termen als solidariteit, waarheid, schoonheid of goedheid. Dan blijkt ook dat Brouwer en Van Tuinen aan een zoektocht zijn begonnen die vooral veel vragen en een redelijke dosis richtingloosheid met zich meebrengt. Want het vertrekpunt moge dan duidelijk zijn, de bestemming is dat (bijna per definitie) niet.

Bijkomend nadeel is dat er een relatie wordt gezocht tussen een nieuwe niet-monetaire systematiek gebaseerd en de waardering van kunst en cultuur. Nu is er natuurlijk niets mis met een publicatie of bundel die uitgaat van een zoektocht en waarbij met een open houding (geest) wordt gekeken en geluisterd naar visies en overdenkingen. Zeker niet wanneer we een boek als ‘Giving and Taking’ plaatsen in een algemene ontwikkeling of reactie die zich op veel andere plaatsen en manieren in onze samenleving heeft gemanifesteerd na het echec van de markteconomie. Wat dat betreft past de publicatie in een grote stroom aan boeken, initiatieven en instellingen die de leegte, verwarring en desoriëntatie die sinds 2008 en daarna is ontstaan willen vullen of duiden. In tweede instantie kan deze publicatie ook gezien worden als een illustratie van het verschuiven van economische zwaartepunten naar andere delen in de wereld. Ook die verschuiving heeft barsten in de voorheen granieten basis van welvaart en economische groeiscenario’s geslagen.

Transitie

Er is in de Westerse wereld een behoefte, maar vooral ook ruimte, ontstaan voor alternatieve systemen en denkpatronen. En die behoefte en ruimte zijn zeker niet slecht of a priori verwerpelijk. De transitieprocessen bieden in veel gevallen namelijk wel degelijk kansen en aandacht voor andere zienswijzen of aanpak die onder het ‘juk’ van de dominantie van geld en het vergaren van rijkdom geen tot weinig kans hadden. Voorbeelden daarvan zijn bijvoorbeeld zichtbaar bij innovaties op gebied van duurzaamheid, energieproductie en activering van groepen in de samenleving.

Het is echter bij veel van deze ontwikkelingen belangrijk om zo snel als mogelijk de kern en de toegevoegde waarde te determineren. In de eerste plaats om in de ‘euforie’ van het nieuwe redelijk snel het kaf van het koren te kunnen scheiden, maar ook omdat het nog alles behalve zeker is dat de money driven economie daadwerkelijk knock out is. Iets waar Joris Luyendijk in het opgenomen interview ‘The city people tribe’ ook op wijst wanneer hij stelt dat niemand tot op heden nog een steekhoudende visie heeft ontwikkeld voor een fundamenteel anders en stabieler financieel systeem. Het is dus zaak om een krachtig pleidooi gereed te hebben.

Meerwaarde ontdekken

Daar wringt echter de schoen van ‘Giving and Taking’. Wellicht ook versterkt door de context waarin het is uitgegeven en de ambities van de samenstellers, is de opzet van het boek veel te vrijblijvend. Hoe diepgravend sommige filosofisch getinte bijdragen dook zijn. Wanneer bijdragen nauwelijks worden ingeleid, maar vooral niet worden geduid en wanneer ook nog een beroep wordt gedaan op de werking van ‘The Third Mind’ is de oorlog eigenlijk al verloren. Dit principe, ooit bedacht door William Burroughs en Brion Gysin, gaat uit van het principe 1 + 1 = 3. De essentie is een techniek waarbij uiteenlopende fragmenten worden gecombineerd om nieuwe betekenis(sen) te genereren. De lezer, maar ook de thematiek, wordt in het geval van ‘Giving and Taking’ dus eigenlijk aan zijn lot over gelaten. Het is eigenlijk aan hem om de meerwaarde en relatie(s) tussen visies en inzichten van de geselecteerde teksten te (her-)ontdekken. ‘Giving and taking’ wordt zo meer ‘Guessing’. Dat is nog steeds een legitieme keuze, maar het komt de overtuigingskracht van het beoogde pleidooi alle behalve ten goede.

Giving and Taking
Antidotes to a Culture of Greed
Redactie: Joke Brouwer en Sjoerd van Tuinen
V2Publishing / nai010 Publishers
€ 14.50
Engelse editie ISBN 978-94-6208-142-0
paperback
208p
16x23 cm_