Territoriale cohesie en de natiestaat. Europa à la carte?

Andreas Faludi (1940, Budapest) is hoogleraar Ruimtelijke beleidsstelsels in Europa bij het onderzoeksinstituut OTB. Faludi studeerde architectuur en stedenbouw aan de Technische Universiteit Wenen waar hij in 1967 is gepromoveerd. Zijn carrière als docent begon aan de Oxford Polytechnic (1968-1973), gevolgd door leerstoelen aan de Technische Hogeschool Delft, de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit Nijmegen. Faludi publiceerde in 2010 het boek 'Cohesion, Coherence, Cooperation: European Spatial Planning Coming of Age', waarin hij stelt dat ruimtelijke planning niet alleen voor territoriale cohesie een vehikel kan zijn, maar voor allerlei soorten beleid van de Europese Unie (EU).

Europa à la carte?

Faludi opent zijn lezing met drie posities in de discussie over territorialiteit in Europa en begint bij het boek '5 over 12' van voormalig Clingendael-onderzoeker Rob de Wijk. In zijn boek onderscheidt De Wijk 'internationalisten' die de Europese complexiteit herkennen, maar eigenlijk geen duidelijke boodschap hebben en 'neo-nationalisten', die meer dan ideologisch vooral beschermend denken. Volgens De Wijk is meer eenheid tussen deze groepen nodig om Nederland en het Westen (alsnog) klaar te maken voor de 'moderne tijd'.
Thierry Baudet betoogt in zijn boek 'De aanval op de natiestaat' (2012) dat democratie afhankelijk is van territoriale loyaliteit. Baudet vraagt om een herpositionering van supra-nationalisme en multiculturalisme om samen een toekomstbestendige natiestaat te vormen. Hij noemt dat 'soeverein kosmopolitisme'. Het werk van Baudet roept veel reacties op. Met name zijn pleidooi voor een Nederlands referendum over deelname aan de EU leidde tot veel discussie.
Faludi komt bij het idee van Europa à la carte via het boek 'The future of Europe: towards a two-speed EU?' van Jean Claude Piris (2012). Zijn idee van een Europa dat zich in twee richtingen ontwikkelt - tegelijkertijd meer én minder samenwerking, afhankelijk van het betreffende land en de tijdgeest - raakt ook dat van Baudet, 'open, maar op onze voorwaarden'. Faludi haalt daarbij premier David Cameron aan die recent zei: "We can have a flexible Europe where we don't all have to do the same things in the same way at the same time" (BBC, 8 april).

Het territorium voorbij

De ruimtelijke dimensie is Faludi's voornaamste fascinatie. Wat is er voorbij het territorium? Faludi beschrijft 'territorialisme' als het denken over een staat (of ieder ander beleidslichaam) als een ingekaderd territorium. Faludi bekritiseert het 'container-denken', het denken in ruimtelijke definities als nationale teritoria, provincies en andere administratieve afbakeningen. Het is belangrijk om de ruimtelijke dimensie te begrijpen, maar volgens hem bestaat er geen toekomst voor het denken in afgesloten entiteiten. Faludi positioneert 'territorialiteit' volgens Sack (1986), als een ruimtelijke strategie om voorzieningen en mensen te controleren. Faludi haalt, daarop voortbordurend, Maarten Hajer aan, die schreef over de afnemende territoriale synchronie. Waar verschillende territoria naast elkaar bestaan maar niet synchroon ontwikkelen, moet beleidsvorming anders georganiseerd worden. Volgens Hajer is op dat gebied sprake van een institutionele kloof.

Europese ruimtelijke planning

Onder invloed van Jacques Delors, voorzitter van de Europese Commissie tussen 1985 en 1995, ontstond de zogeheten 'cohesion policy'. Op dat moment waren Nederlandse en Franse planners direct betrokken en probeerden op verschillende manieren te komen tot een Europese structuurvisie, tegen de wil van een meerderheid van de lidstaten. Faludi schetste de moeite die zelfs Nederland had met het idee dat Brussel zou gaan beslissen over de uitbereiding van de Rotterdamse haven. Met de Europese Commissie slechts als financier werd het project toch doorgezet. Het uiteindelijke European Spatial Development Perspective (ESDP) bleek na 10 jaar werk nauwelijks meer dan een bescheiden succes. Faludi noemt het 'the learning machine'. Het was een startpunt voor meer transnationale samenwerking, in voorzichtige termen. Het ESDP praat niet over ruimtelijke planning, maar gebruikt termen als territoriale ontwikkeling en territoriale cohesie. Daarnaast leverde het volgens Faludi honderden interessante projecten op die letterlijk grensoverschrijdend waren. Zoals lokale projecten langs de grens tussen Duitsland en Nederland, maar ook op de gevoelige grens tussen Duitsland en Polen. Zelfs de meest traditionele natiestaat, Frankrijk, deed mee aan deze projecten.

Enkele perspectieven

Faludi sluit zijn lezing af met enkele perspectieven op de toekomst. Hij refereert aan Nauwelaers (2012), die schrijft over nieuwe benaderingen, beperkt tot regionale grenzen en met uitzicht op de potentiële grensoverschrijdende synergie in het innovatiebeleid. Volgens Faludi een kernelement in de discussie over Europese ruimtelijke planning, zeker met oog op de hedendaagse netwerksamenleving. Hoe werkt territoriale representatie als je in een land wel een ‘stake’ hebt maar geen ‘stay’? Denk aan de recente discussie omtrent bedrijven als Google, Microsoft en Gazprom die alleen op papier in Nederland zijn gevestigd. Een mooie kaart van Delft laat een stad zien die zich vormt op basis van diverse netwerken, die de stadsgrenzen letterlijk doen vervagen. Faludi sluit af met het statement dat territoria niet bestaan anders dan in ruimtelijke en virtuele gelaagdheid en vraagt zich af of de politiek daar op voorbereid is?

De lezing van Andreas Faludi was de vijfde in de reeks Randstad Seminars. Georganiseerd rondom gezamenlijke onderzoeksthema's van het onderzoeksinstituut OTB en de afdeling Urbanism van de TU Delft.