Havengebied inclusief transformeren? Denk dan aan tijd, ruimte en toegang

Het Merwe-Vierhavengebied - in beleid en marketing vaak aangeduid als 'M4H' - is een van de laatste actieve havengebieden nabij het stadscentrum van Rotterdam. Aangelegd rond 1910 is onlangs het overgangsproces begonnen van maritieme naar meer stedelijke functies. De oppervlakte van het gebied is voor Nederlandse begrippen enorm: het is zo groot als de binnenstad van Rotterdam.

Lange tijd hebben gemeente en havenbedrijf overwogen om het hele gebied door middel van een publiek-private samenwerking te transformeren (onder het adagium 'haven uit, stad in'), zoals bij de Kop van Zuid is gebeurd. Maar, geïnspireerd door innovatie en economische vernieuwing, hebben zij gezamenlijk gekozen voor een port-city-benadering, resulterend in een meer organische gebiedsontwikkeling waar de haven de stad ontmoet. De gezamenlijke plannen van gemeente en havenbedrijf staan voor de ontwikkeling van het Merwe-Vierhavensgebied tot een bruisend innovatiedistrict met bijzondere aandacht voor de creatieve maakindustrie.

Hoogste segment

Deze port-city-benadering en het bijbehorende transitieproces hebben de wildste plannen en ideeën gegenereerd, zoals kunstzones, musea, nachtclubs, drijvende huizen, de 'Dutch Windwheel' en een wereldtentoonstelling. Ook heeft de benadering de weg vrijgemaakt voor veel bottom-up initiatieven, pioniers en ondernemers om deze toekomstige stadswijk te verkennen.

Toch zijn er ook zorgen bij deze groep betrokkenen en bij bewoners van omliggende wijken, blijkt uit een reeks interviews (Ter Avest 2021). Zij maken zich het meest zorgen over de toekomstige woonfunctie van dit gebied en de mogelijke dominantie van woningen in het hoogste segment, in plaats van dat een gebied wordt gecreëerd met een levendige ruimtelijke mix van haven- en stedelijk gebruik.

Zoals in de meeste stedelijke gebieden van Nederland is ook in Rotterdam de druk op de woningmarkt hoog. De vierkantemeterprijzen stijgen, overbieden op de huizenmarkt lijkt pure noodzaak, en woningen zijn verworden tot investeringsobjecten (Groenendijk 2021). Het ruimtelijk kader voor M4H projecteert in het gebied 3400 tot 5100 nieuwbouwwoningen tot 2035 (Toekomst in de Maak, 2019). Het huidige gemeentelijke beleid richt zich op bouwen voor de midden- en hogere klasse; 80% van alle nieuwbouwwoningen om precies te zijn (Coalitieakkoord 2018).

Drie belangrijke aspecten

Met de gespannen woningmarkt en het kleine aandeel betaalbare woningen rijzen vragen als: wie kan het zich veroorloven om in de Merwe-Vierhavens te wonen? Deze ontwikkeling zet vraagtekens bij de sociale inclusiviteit van de ontwikkelingsplannen en daagt het huidige port-city-model uit om sociale inclusiviteit op te nemen en te waarborgen.

Om een ​​sociaal-inclusieve ontwikkeling in havensteden in het algemeen (en dus ook M4H) te realiseren, moeten drie belangrijke aspecten worden overwogen: allereerst voldoende tijd om vast te houden aan langetermijnplannen; behoud ten tweede lege ruimte voor toekomstige ontwikkeling; en zorg ten slotte voor fysieke en sociale toegang tot het gebied.

1: Tijd

Met de huidige druk op de woningmarkt bestaat het risico dat snelle kortetermijnplannen vooral inspelen op de huidige behoeften, in plaats van op die van de toekomst. Om vastgoedontwikkeling op korte termijn te beheersen en om winstnemingen op korte termijn te voorkomen, moeten gemeente en Havenbedrijf plannen maken voor de lange termijn.

Recente statistieken (M4H in Cijfers, 2019) laten zien dat de balans tussen havengerelateerde bedrijven en de concentratie van de creatieve maakindustrie in M4H langzaam verandert in het voordeel van de creatieve maakindustrie. Gelukkig hebben veel 'oude' havenbedrijven langlopende contracten met het Havenbedrijf Rotterdam. Die contracten bepalen mede de snelheid van ontwikkeling (Páges Sánchez 2016). Zo behouden sommige pieren tot tien jaar havengerelateerde activiteiten.

2: Ruimte

Ruimte is cruciaal voor de ontwikkeling van een bruisend stadsdeel, zoals M4H dat wil zijn: een wijk met ruimte voor kunst, cultuur en maatschappelijk initiatief. Dit karakter heeft de wijk te danken aan zijn allereerste 'bewoners', zoals kunstenaar Joep van Lieshout. Onder meer Van Lieshout ontdekte het havengebied al in de jaren tachtig. Hij behield op zijn terrein het rauwe karakter ervan – in lijn met zijn kunstwerken die de utopische en dystopische toekomst van de mensheid onderzoeken – en maakte zo de weg vrij voor de ontwikkelingsplannen die we vandaag de dag kennen (Meijer & Peek 2015).

De huidige dynamiek van M4H kenmerkt zich door het aantal kleinschalige ondernemers, vaak gevestigd in zelforganiserende bedrijfsverzamelgebouwen (Jansen, Brandellero & van Houwelingen 2021). Ze werken in hechte gemeenschappen, waar het delen van kennis en kunde de normaalste zaak van de wereld is. Het is essentieel om in het gebied ruimte te behouden voor deze lokale makers en ondernemers, vanwege de unieke waarde die zij toevoegen aan het gebied en de lokale economie. Dat kan al door bijvoorbeeld op de tekentafel 'lege plekken' in het gebied aan te wijzen, of door een bepaald percentage 'witte vlekken' op te nemen in een bestemmingsplan: ruimtes die gereserveerd zijn voor bewonersinitiatieven van de omliggende wijken, of die 'permanent tijdelijk' blijven.

3: Toegang

Projectontwikkelaars en investeerders kijken met grote interesse naar M4H als toekomstig stadsdeel vol potentie. Maar wat voor stadsdeel wordt het, en voor wie? Het is essentieel om het belang van toegankelijkheid aan de orde te stellen: zowel toegang tot het ontwikkelingsproces zelf als fysieke toegang tot het gebied. Dit is vooral van belang voor de relatie met de omliggende wijken. Ooit werden deze wijken gebouwd ten gunste van de havenindustrie, maar door het terugtrekken van havenactiviteiten zijn de onderlinge banden verzwakt. Tegenwoordig zijn de omliggende wijken deels wijken met diverse, hardnekkige sociale problematiek. Een enorm contrast met het toekomstige M4H-gebied ligt op de loer.

Zowel de institutionele als de fysieke toegang is essentieel om inclusieve ontwikkeling te verzekeren. Institutionele toegang kan worden gerealiseerd door bijvoorbeeld te zorgen voor transparante (online) informatie, het opzetten van een bezoekerscentrum en het plaatsen van grote uithangborden waar ontwikkelingen worden toelicht. Daarbij hoort een voortdurende publieke discussie over de toekomst van het gebied, zoals wordt aangewakkerd door het Keilecollectief. De openbare ruimte speelt een belangrijke rol bij het fysiek toegankelijk maken van het gebied: enerzijds voor voetgangers en fietsers, anderzijds voor het water. Want zoals bij veel havenontwikkelingen wereldwijd, is een toegankelijke waterkant (bij voorkeur met een recreatieve functie) essentieel om een ​​echt havenstadsgebied te worden.

Deze drie concepten - tijd, ruimte en toegang - kunnen dienen als geheugensteuntjes in toekomstige discussies om te komen tot nieuwe havenstadswijken die rekening houden met gedeelde waarden van alle gebruikers. Ze zijn essentieel om een ​​sociaal-inclusieve ontwikkeling te realiseren met wederzijdse voordelen, zoals tussen het toekomstige M4H en de omliggende wijken. Geduld wordt gevraagd om de verwachte bouwhausse het hoofd te bieden en van het gebied een karakteristieke Rotterdamse wijk te maken: een wijk met veel ruimte die elke Rotterdammer toegang biedt tot het water.