Transformatie: geen hobby maar noodzaak

Door Yvo Meihuizen, auteur van het boek ‘Een stap verder, transformatie van onze vertrouwde omgeving’

Toen ik halverwege de jaren ’70 als kersvers bouwkundig ingenieur het werkveld betrad liep ik al spoedig tegen het eerste falen. Een crisis? Natuurlijk. Tijdens een crisis bevriest de markt en komt er geen geld vrij om te bouwen. Dat hadden we in de jaren ’30 ook al meegemaakt. De oplossing leek te liggen in de theorieën van John Maynard Keynes. Een forse overheidsinvestering zou de markt weer op gang brengen. Onder de bezielende leiding van de sociaal democraten Marcel van Dam en Jan Schaeffer kwam een stadsvernieuwingsoperatie op gang die zijn weerga niet kende en waarbij (bij ons in Amsterdam) niet alleen gebouwen werden getransformeerd maar hele wijken. Keynes leek gelijk te hebben en vooral tijdens de jaren ’90 groeide de bouw als kool. Zelfs de internet bubbel van 2000 mocht de bouw niet deren. En toen…in 2007 kwam er de kredietcrisis. Weer stagneerde de bouw. Net als rond 1980 kwamen architecten en bouwvakkers op straat te staan. Zou Keynes weer uitkomst bieden?

Er is een wezenlijk verschil tussen nu en 1980. We hadden toen woningnood. Er was vraag naar woningen. Nu hebben we krimp. We hebben in wezen geen woningnood, maar we hebben een overschot. We hebben veel te veel gebouwd. De kantoren- en bedrijvenmarkt zijn daar een voorbeeld van. Maar ook in de woningbouw. In het middensegment raken we onze woningen haast niet kwijt. Dat is echt niet alleen het gevolg van speculatieve prijsopdrijving dankzij een veel te soepel hypotheek regime.
Er staan vandaag–de-dag heel wat woningen in de vrije sector leeg en toch is een gruwelijk gebrek aan woningen voor starters. Heeft men deze scheefgroei niet zien aankomen? De financiële markten niet. Die hebben alleen oog voor rendement op de korte termijn. Vinex wijken vol zijn in de aanbieding gegaan als de koper maar wilde bijten. En daar zit het knelpunt. Er is gebouwd op aanbod. Er is niet meer gekeken naar de vraag. De behoefte. En intussen hebben we onze omgeving volgebouwd van design-kantoren tot en met karakterloze rijtjeshuizen. Er was dan misschien nog wel vraag naar dit soort bouwwerken. Maar was er ook behoefte aan?
Inmiddels wil het geld nog steeds niet rollen en tegelijkertijd zien wij wereldwijd steeds meer de realiteit van het opraken van onze grondstoffen. Al die Chinezen, Brazilianen en Indiërs willen ook graag ruimer wonen. Hun economie vraagt ook om consumptie en consumentenvertrouwen. Waarom zouden zij zich geen droomkeuken mogen wensen, een knots van een flatscreen aan de muur en een auto op de weg? Op deze wijze lopen we keihard met onze kop tegen de muur. We zullen moeten transformeren. We zullen het bestaande moeten hergebruiken. Onze omgeving een nieuwe kwaliteit geven. Ons werk anders inrichten. Ons goed beraden op wat werkelijk onze behoeften zijn.

Er zijn gelukkig al verschillende hoopvolle projecten gerealiseerd, waarin het anders is aangepakt. Met succes is er geëxperimenteerd met een andere wijze van aanpak. Technisch, financieel, planologisch, maar vooral mentaal. De wetgeving laat al heel wat transformatie toe. Vaak ligt er eerder een probleem bij de ruimtelijke ordening tussen de oren van de planbeoordelaar dan bij de wet. En hoe vaak stuiten de plannen op het financiële oordeel dat sloop en nieuwbouw goedkoper zou zijn. Steevast worden de kosten van de sloop en de baten van het bestaande niet in de berekening meegewogen. De financiële barok van de jaren ’90 heeft ons een keur aan gespecialiseerde bedrijven opgeleverd die alle deskundig, maar niet algemeen kundig zijn. In de gefragmenteerde bouwkolom zijn de faalkosten inmiddels opgelopen tot zo’n 11% van de bouwkosten. Samenwerking en brede inzetbaarheid van bedrijven zal ons geen windeieren leggen. En de architecten? Zij hebben geleerd te schitteren in hun design. Er moest een statement gemaakt worden, een icoon van de architectuur worden gerealiseerd. Maar hebben deze architecten zich daarmee niet op een zijspoor gerangeerd? Een kunstzinnige fantast, maar met een onuitvoerbaar ontwerp? Maar ook de architect kan een andere rol spelen. De meestertimmerman (ᾀρχιτεκτον) kan weer de vakman worden als een spin in het web. De man met de opleiding voor alles. De bouwvakker, niet de klusjesman met de niettang maar de ambachtsman met de hamer, de nijptang en de combinatietang? Om bestaande bebouwing in zijn waarde te laten of zelfs een meerwaarde te geven is vakkennis nodig. Zeker is dat wij bij transformatie weer onze kennis en kunde zullen moeten gebruiken. Maar is er iets mooiers in het bouwvak?

Zie ook:

Het boek Een stap verder