Twintig jaar Gouden Piramide toont trends in goed opdrachtgeverschap

Hoe zag opdrachtgeverschap eruit toen de Gouden Piramide in het leven werd geroepen?

“We hebben het over het jaar 2003, ruim voor de kredietcrisis van 2008. Het ging economisch goed en de stemming was behoorlijk optimistisch. Dat vertaalde zich in een flinke bouwproductie. Maar ook in een nogal aanbodgestuurde bouwproductie. Alles wat werd gebouwd, vond redelijk gemakkelijk de weg naar de markt. Dat klimaat was voor sommige opdrachtgevers weinig uitnodigend om aan een hoge architectonische kwaliteit te werken. Begrippen als verrommeling van het landschap en ‘witte schimmel’ deden de ronde – een aanduiding voor de wildgroei van uitbreidingen aan dorpsranden. Daar waren zorgen over. Nederland moest wel mooi blijven.”

Was dat de reden om de prijs in te stellen?

“De prijs kent voorgangers: de Bronzen Bever en de Zeven Pyramides. Maar je kunt wel stellen dat de prijs in zijn huidige vorm een reactie op dat klimaat was. In de eerste jaren maakten opdrachtgevers een goede kans op een nominatie als ze zelf de ambitie hadden om iets bijzonders neer te zetten en daar inspanningen voor leverden. Het accent lag op samen met een architect werken aan een goed ontwerp. De focus is steeds meer verschoven naar projecten die maatschappelijk iets willen bereiken.”

Hoe heeft die verandering plaatsgevonden?

“Vanaf de kredietcrisis werd de zoektocht ingezet naar andere vormen van opdrachtgeverschap. Zo won in 2013 het project Modekwartier/100%XL in Arnhem de Gouden Piramide voor gebiedsontwikkeling. De prijs werd niet alleen uitgereikt voor het stedenbouwkundig ontwerp. De wijk Klarendal was een achterstandswijk en daar moest iets aan gebeuren. Volkshuisvesting Arnhem, de woningcorporatie die er de meeste woningen in zijn bezit had, is vrijkomende winkelpanden tegen een betaalbare prijs gaan verhuren aan mensen uit de mode-industrie. Dat heeft die wijk een enorme opkikker gegeven. En de stad als geheel goed gedaan.”

“De woningcorporatie zette een proces in gang waarvan men zelf niet precies wist waar het uit zou komen. Maatschappelijke bewegingen kregen de ruimte. In die tijd kwamen meer organische vormen van opdrachtgeverschap bovendrijven. Dat is de laatste jaren verbreed naar wat ik ‘sociale duurzaamheid’ noem: opdrachtgevers die met een project bijdragen aan het cement van de samenleving.”

“In 2016 won het Xenia Hospice in Leiden de prijs. Zij willen jongvolwassenen die het einde van hun leven vroegtijdig zien naderen, niet ergens in een afgelegen oord wegstoppen. Maar juist midden in de stad te verzorgen, waar ze nog mee kunnen doen aan het stedelijk leven. De laatste winnaar is het Holocaust Namenmonument in Amsterdam. Dat is wat mij betreft de apotheose van de sociale duurzaamheidsgedachte.”

Wat maakt een opdrachtgever tot een inspirerende opdrachtgever?

“In mijn essay schrijf ik dat bezieling, vasthoudendheid en durf de belangrijkste eigenschappen van een goede opdrachtgever zijn. Bij gebiedsontwikkeling speelt vasthoudendheid een doorslaggevende rol: we krijgen regelmatig inzendingen met een doorlooptijd van twintig jaar. Langdurige betrokkenheid geldt ook voor personen. Binnen organisaties is het belangrijk dat er mensen zijn die een project naar zich toetrekken. De regie op zich nemen, enthousiasme vasthouden en de essentie van een plan bewaken.”

“Die essentie moet je ook uitdragen. Je moet enthousiasme loskrijgen, niet alleen bij de ontwerper. Ook bij financiers, aannemers, omwonenden en specialisten. Je moet mensen achter een idee zien te scharen en ze tegelijkertijd de ruimte geven om hun professionaliteit kwijt te kunnen. Dat is iets wat een beetje in je bloed moet zitten.”

Zijn geslaagde projecten dan vooral afhankelijk van individuen?

“Het gaat er ook om hoe je opdrachtgeverschap organiseert. De winnaar van 2020, gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum, heeft een rivierverruiming van de Maas in Noord-Limburg gerealiseerd. Alle fondsen die beschikbaar waren voor bijvoorbeeld waterveiligheid, economische ontwikkeling en natuurontwikkeling hebben ze bij elkaar weten te krijgen in een gebiedsfonds. Ze hebben subsidiënten overtuigd van de meerwaarde van een integrale aanpak voor het hele gebied. Dat goede basisidee hebben ze heel zorgvuldig vormgegeven door met alle betrokkenen afspraken te maken. Niet vanuit één groot masterplan, maar vanuit alle losse plekken en belanghebbenden redenerend.”

“Het komt altijd terug bij de menselijke factor. Dat is de grote lijn van twintig jaar Gouden Piramide. Institutioneel kan je best wat bereiken. Maar inspireren gaat altijd over samenwerking tussen mensen en persoonlijke motivatie.”

Wat hoop je de komende editie tegen te komen?

“Patronen zijn er uiteindelijk om doorbroken te worden. De afgelopen jaren ben ik telkens weer verrast door projecten waar ik nooit van had gedacht dat ze zouden kunnen. Wel hoop ik het landelijk gebied nadrukkelijker terug te vinden. Want daar ligt een enorme transitie-opgave die nog niet goed georganiseerd is. Ik hoop op goede voorbeelden die laten zien hoe je de omschakeling van de landbouw combineert met natuurontwikkeling, waterbeheer en misschien energie-opwek. Dat zou mooi zijn.”