Urban Living Labs en placemaking voor lokale ruimtelijke transities: de Auroraflat in Heerlen-Noord

Een Urban Living Lab (ULL) is een omgeving waarin verschillende soorten expertise worden samengebracht om gezamenlijk te leren hoe de lokale gebouwde omgeving werkt en hoe deze verbeterd kan worden. Niet alleen door onderzoekers of beleidsmakers, maar ook door bewoners en andere lokale partijen zoals bedrijven. Een ULL kan zich bijvoorbeeld richten op klimaatadaptatie, een onderwerp dat nog niet vanzelf overal breed gedragen wordt. Juist door verschillende expertises samen te brengen, kan een ULL tot nieuwe inzichten leiden.

Betekenisvolle ingrepen

Vanuit de opleiding Built Environment en het lectoraat Smart Urban Redesign van Zuyd Hogeschool zetten we naast ULLs ook placemaking in als innovatie-infrastructuur om onderwijs, onderzoek en praktijkvraagstukken met elkaar te verbinden. Placemaking wordt nogal eens ingezet als een manier om een gebied via een tijdelijke functie bekend en aantrekkelijk te maken voor de uiteindelijke (gebieds)ontwikkeling. Wij zien placemaking in navolging van Rinske Brand als een manier om een gebied verder te ontwikkelen, samen met de lokaal betrokkenen. Momenteel zetten wij Urban Living Labs en placemaking in via het programma UniverCity, met het doel om tot betekenisvolle interventies te komen in steden in Limburg.

Hoe pakt dat uit in de praktijk? We laten dat zien aan de hand van een voorbeeld: de Auroraflat in de wijk GMS in Heerlen-Noord. Deze wijk kent momenteel veel lokale maar ook landelijke politieke aandacht vanwege de accumulatie van meerdere sociale, economische en ook ruimtelijke uitdagingen, waaronder energiearmoede, laaggeletterdheid en culturele diversiteit. Deze uitdagingen vinden hun oorsprong in de sluiting van de mijnen in Heerlen in de jaren 70 van de vorige eeuw en het gebrek aan voldoende passende werkgelegenheid in Zuid-Limburg in de decennia die volgden. De slechte sociaaleconomische situatie heeft een negatief effect gehad op de wijk en haar bewoners.

Mee geschilderd

De Auroraflat is een woongebouw dat bestaat uit 200 sociale huurwoningen waar maar liefst mensen met meer dan 60 nationaliteiten wonen. Recent heeft woningcorporatie Wonen Limburg de flat energetisch verbeterd en voorzien van de grootste mural in Europa, iets waar de bewoners intensief bij betrokken zijn. Dit heeft voor bewoners de nodige impact gehad en voor sommigen ook kansen geboden. Zo heeft een, naar eigen zeggen, voorheen geïsoleerde bewoner actief mee geschilderd aan de mural en begeleidt hij nu wandelingen naar het gebied vanuit het VVV-kantoor in Heerlen.

Woningcorporatie Wonen Limburg stelde de vraag hoe de binnenplaats van de Auroraflat getransformeerd kon worden naar een circulaire en klimaatadaptieve ruimte. Deze zou tegelijkertijd het sociaal contact tussen bewoners moeten stimuleren. De binnenplaats was geheel bestemd voor parkeren, terwijl slechts tweederde van de ruimte daadwerkelijk verhuurd was. Daarop ontstond de vraag welk co-creatie proces kon worden ingezet om tot een beter passende inrichting te komen.

In lijn met de Urban Living Lab-filosofie is gezocht naar een opzet waarbij onderwijs, onderzoek en praktijk bijeen worden gebracht, in de ‘Aurora Dagen’ en een ‘Aurora Challenge’. Dit met het idee om op die manier de vraag van woningcorporatie Wonen Limburg zo goed mogelijk te beantwoorden en daarmee tot betekenisvolle interventies te komen. Grote vraagstukken – klimaatadaptatie, sociale cohesie of circulariteit – worden daarmee behapbare realiteit op een klein stukje Heerlen.

Aanvullende inzichten

De Aurora Dagen bestonden uit informele pizzasessies, fotogroepsgesprekken en wandelingen in het gebied. Deze dienden om kennis te maken, inzicht te krijgen in ervaringen en behoeften én voor het ontwikkelen van begrip van de directe omgeving. De activiteiten werden geleid door een stagiaires-duo Ruimtelijke Ontwikkeling en Ergotherapie en zij werden ondersteund door onderzoekers, docenten, de woningcorporatie en reeds actieve bewoners. Tevens vonden de activiteiten plaats in homogene doelgroepen, bijvoorbeeld kinderen of migranten. De tussenresultaten werden met posters opgehangen bij de ingangen van de Auroraflat om te communiceren en bewoners de kans te geven aanvullende inzichten toe te voegen.

Tot slot verliep de algemene communicatie via de gemeenschappelijke ruimte ‘Het Hart van Aurora’ en via bewoners. Als voorbeeld geldt dat een bewoner onze flyer naar het Arabisch vertaald heeft om meer, en niet-Nederlands sprekende, bewoners te benaderen en uit te nodigen.

De Aurora Challenge was een ontwerpwedstrijd voor vier teams van studenten. Het Hart van Aurora werd tijdelijk de werkplek van studenten, onderzoekers en docenten. De internationale en interdisciplinaire studentgroepen van z’n 4 à 5 studenten werkten een week lang samen om de inzichten vanuit de Aurora Dagen te vertalen naar een implementeerbare interventie op de binnenplaats. De studenten varieerden van 1ste jaars BSc-studenten tot 2de jaars MSc-studenten en waren afkomstig uit Nederland, Duitsland en Iran én omvatte de disciplines Civiele Techniek, Ruimtelijke Ontwikkeling, Bouwkunde, Ergotherapie en Verpleegkunde. De Aurora Challenge eindigde met een winnend ontwerp, gekozen door de studenten, onderzoekers, docenten, de woningcorporatie en bewoners.

Hierna stonden het actief experimenteren en de interventie-implementatie op het programma. De actieve experimenteerfase bestond uit het maken en testen van circulaire zitgelegenheden, plantenbakken en prullenbakken uit het winnende ontwerp. Deze zijn ontwikkeld samen met de lokale reinigingsdienst om materialen te scouten en samen met het VISTA college (MBO) om de objecten te realiseren. De zitgelegenheden, plantenbakken en de prullenbakken zijn op de binnenplaats geplaatst op de dag van de feestelijke opening van de Aurora mural. Het gebruik en de impact is vervolgens door een MSc stagiaire Architectuur gemonitord, door tijdelijk in de Auroraflat te wonen. De implementatie is vervolgens geleid door de woningcorporatie, bewoners en een lokaal hoveniersbedrijf met banen voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Zij hebben de binnenplaats getransformeerd. Sinds april 2023 is de verandering voltooid en omvat de nieuwe binnenplaats circulair meubilair, eetbaar groen en speelgelegenheden, veelal met natuurlijke materialen.

Plek eigen maken

Het resultaat van het Urban Living Lab en het placemakingsproces met bewoners, studenten, onderzoekers en betrokkenen als de woningcorporatie is aansprekend. Zij hebben samen de anonieme functionele ruimte van de binnenplaats veranderd in een plek die bewoners zich eigen kunnen maken, waar zij op een prettige manier kunnen verblijven en elkaar ongedwongen kunnen ontmoeten, van jong tot oud. Bij de realisatie zijn bovendien op een slimme manier lokale partijen betrokken.

Het eigen maken van de nieuwe plek komt tot uiting in de manier waarop kinderen de binnenplaats gebruiken. Niet alleen zijn er meer kinderen die buiten spelen, zij gebruiken de binnenplaats ook op ‘niet normale’ manieren en klimmen bijvoorbeeld op het circulaire meubilair. De vernieuwing van het plein bevordert aantoonbaar de fysieke en sociale ontwikkeling van kinderen in de flat. Een ander effect van het proces is dat er gesprekken over duurzaamheidthema’s – circulaire economie, klimaatadaptatie – gevoerd worden die daarvoor niet aan de orde waren. Het laat zien dat het mogelijk is om in een proces met bewoners over het creëren van een plek, ook grote duurzaamheidsthema’s mee te nemen en aan te laten aansluiten bij de leefwereld van bewoners. In dit geval in en rondom de Auroraflat.

Het creëren van plekken in een proces waarin verschillende disciplines en verschillende soorten kennis samenkomen, biedt handvatten om gebieden – hoe klein ook in het geval van de Auroraflat – op een breed gedragen manier succesvol te transformeren. Het vraagt de nodige aandacht, maar uiteindelijk is het de beste en snelste weg naar een betere leefomgeving, waarbij lokaal antwoorden worden gegeven op globale uitdagingen.