Van dorpssupermarkt tot Duitslandatlas: hoe Europa de basisvoorzieningen op het platteland in stand houdt

Het voorzieningenniveau in het landelijk gebied staat onder druk. Basisscholen in kleine kernen sluiten, steeds meer dorpen zien de buurtsuper vertrekken en openbaar vervoersverbindingen worden wegbezuinigd. Zelfs de brievenbus wordt weggehaald door PostNL. Deels is het verdwijnen van voorzieningen in de buurt het gevolg van schaalvergrotingen die in heel Nederland spelen. Maar het tempo waarin basisvoorzieningen afkalven, ligt in het buitengebied hoger dan in meer verstedelijkte regio’s. Dit zorgt voor een groeiende ruimtelijke en sociaal-maatschappelijke ongelijkheid.

De kloof tussen stad en platteland is natuurlijk geen exclusief Nederlands fenomeen. Overal in Europa worstelen overheden met het op peil houden van voorzieningen op het platteland. En vinden overheden oplossingen voor die uitdagingen. Daarom heeft de Basiseenheid Culturele Geografie van de Rijksuniversiteit Groningen in opdracht van het Ministerie van BZK onderzocht hoe verschillende Europese landen de voorzieningen in het buitengebied in stand houden en welke beleidsinstrumenten ze daarvoor inzetten. Wat kunnen wij van onze Europese buren opsteken? Een greep uit de oogst van het onderzoek.

Schotland: Community Right to Buy

In Schotland hebben dorpsgemeenschappen sinds 2003 het voorkeursrecht om vrijkomende panden in de omgeving te kopen: de Community Right to Buy. Groepen inwoners kunnen te kennen geven dat zij geïnteresseerd zijn in bijvoorbeeld een oud schoolgebouw, postkantoor, winkel of zelfs stukken land. Wanneer de eigenaar besluit te verkopen, staan de inwoners vooraan in de rij. Wel moeten ze er plannen mee hebben die de gemeenschap vooruithelpen, zoals een buurtcentrum of sociale onderneming. In Wales ligt een voorstel om dit instrument ook in te voeren.

Duitsland: Deutschlandatlas

Duitsland heeft een commissie ingesteld die zich richt op het bewaken van gelijkwaardige leefcondities voor alle Duitsers. De Kommission für gleichwertige Lebensverhältnisse richt zich niet alleen op plattelandsbeleid, maar op alle regio’s en gebieden waar de gelijkwaardigheid onder druk staat – vergelijkbaar met het beleid dat Nederland ontwikkelt naar aanleiding van het rapport “Elke regio telt”. De commissie bracht in 2019 een eerste rapport uit, dat als basis diende voor het opstellen van maatschappelijke doelen voor de middellange en lange termijn. De nationale overheid kwam met een set van 12 maatregelen om de achteroprakende gebieden te ondersteunen, zoals banen scheppen in zwakke regio’s, breedband en mobiele communicatie uitbreiden en de vervoersinfrastructuur op het platteland verbeteren. De voortgang hiervan wordt gemonitord in een atlas die laat zien wat er in de regio’s gebeurt en nog moet gebeuren: de Deutschlandatlas.

Wales: STEM Centres for Excellence

Op het platteland van Wales zijn de voorbije jaren veel scholen gesloten. Met geld van de Britse overheid wordt nu het tij gekeerd door nieuwe regio-scholen op te richten. Om te voorkomen dat jongeren van het platteland wegtrekken en er onvoldoende geschoolde arbeidskrachten zijn voor de lokale economie, worden er zogenoemde STEM (Science, Technology, Engineering and Mathematics) Centres for Excellence ingesteld. Hier kunnen jongeren een hogere technische opleiding volgen. In samenwerking met universiteiten en het bedrijfsleven wordt er daarnaast gewerkt aan vocational education institutes die beroepsopleidingen voor jongeren verzorgen en bijscholing aan volwassenen aanbieden.

Finland: Rural Policy Counsil

De Finnen hebben het platteland een prominente plek in het bestuurlijk overleg gegeven. In 2016 is de Rural Policy Counsil ingesteld die de regering ondersteunt bij het ontwikkelen van beleid dat het platteland aangaat. De raad ontwikkelt richtlijnen om te toetsen welke impact landelijke wet- en regelgeving heeft op het platteland. Besluiten op het gebied van huisvesting, zorg, onderwijs, transport, innovatie, milieu en klimaat worden zo altijd langs een rurale meetlat gelegd.

Denemarken: Borgerbutikker

De Deense grootgrutter Dagrofa maakt het mogelijk voor kleine gemeenschappen om zelf een supermarkt op te richten. De supermarktketen ondersteunt enthousiaste dorpsbewoners die een borgerbutikker oftewel burgerwinkel in hun supermarktloze dorp willen opzetten. Voorwaarde hiervoor is dat er een werkgroep wordt opgezet en er voldoende draagvlak onder de inwoners is. Dagrofa helpt met het opzetten van een crowdfundingsactie om een pand aan te kopen. Vervolgens wordt er een ondernemer gezocht die het pand van de gemeenschap huurt en de winkel draaiende houdt. De afgelopen 10 jaar zijn er zo ruim 100 borgerbutikker opgericht. Sinds een aantal jaar ondersteunt ook de Deense overheid dit initiatief met subsidies om de plattelandssupermarkten van de grond te krijgen.

Structurele ondersteuning

Welke aanbevelingen komen op basis van deze voorbeelden nu naar voren? Alle onderzochte landen onderkennen de nijpende situatie in het rurale gebied. Vrijwel overal wordt er zowel gericht beleid gemaakt om specifieke noden te adresseren. Ook worden er raden of commissies ingesteld die de regering ondersteunt in de monitoring van het beleid. Voor Nederland wijzen de onderzoekers op het belang van het formuleren van een overkoepelende beleidsvisie voor het hele platteland.

Er zou een bestuurlijke structuur moeten komen die sector-overstijgende samenwerking stimuleert: tussen verschillende overheidslagen, maar ook tussen overheid en bewonersorganisaties. Een speciale raad voor de monitoring van het plattelandsbeleid kan daarbij helpen, schrijven de onderzoekers. Het platteland moet structureel ondersteund worden: zowel in landelijk beleid, als in het helpen van bewoners die zelf aan de slag willen om het platteland leefbaar te houden.