Van Nederland Distributieland naar retourstromenland

Alleen verontwaardiging en symptoombestrijding in de vorm van landschappelijke inpassing leiden niet tot een adequaat antwoord. Des te meer omdat ons online consumptiepatroon juist méér logistieke sporen nalaat in het landschap, zoals fulfilmentcentra. Ook de omschakeling naar een circulaire economie betekent meer logistiek voor retourstromen. 

Doormodderen is ook geen goed antwoord. Distributiecentra aan de stadsrand belemmeren het welzijn, omdat bewoners visueel en fysiek worden afgesneden van recreatie en andere manieren van landschapsbeleving, én indirect in de vorm van congestie en fijnstof. Dit maakt onze kenniseconomie, die afhankelijk is van talent en dus kwaliteit van leven, minder concurrerend. Nederland wil tot 2050 circulair worden, mét zero-emission goederendistributie, een enorme en breed gedragen ambitie. Sturing op logistieke ontwikkelingen is daarmee onvermijdelijk geworden bij het streven naar een aantrekkelijk en duurzaam vestigingsklimaat. Dat zal echter niet meevallen.

Voorbeeld Chicago

De impact van handel en logistiek op het vormen van steden en regio’s kan nauwelijks worden onderschat. Chicago is hiervan het levende bewijs. Door logistieke innovaties, zoals de spoorwegen, de graanelevator, de ‘demontagelijn voor dieren’ en de vrieswagon, veranderde het mid-westen van de VS binnen een halve eeuw van wilde prairie tot intensief landbouwgebied en topleverancier van agri-producten aan het oosten van de VS en Europa. De in de 19e eeuw opgerichte Board of Trade maakte van Chicago tot de dag van vandaag het handelscentrum van commodity’s, ook al loopt de gouden stroom van graan al lang niet meer door de stad. 

Om toekomstbestendige ruimtelijke keuzes te maken, ontbreekt het nog aan veel specifieke kennis. Welk ruimtelijk patroon van logistiek is precies aan het ontstaan en wat zijn hiervan de belangrijkste neveneffecten? Hoe is dit patroon te verklaren vanuit het krachtenspel van actoren en planningsconcepten? Wat zijn de meest cruciale punten voor bijsturing en hoe krijgen we dat voor elkaar in een wereld waarin het beleid stroperig is en de handel juist extreem veranderlijk?

Mantra’s en bijwerkingen

In de jaren ‘80 was men bang dat Nederland het nieuwe ‘Jutland van Europa zou worden’, en uit die angst ontstond het mantra Nederland Distributieland. De bijwerkingen van het daaropvolgende logistieke succes zijn bekend. Ook nieuwe mantra’s, zoals het Landschap als Vestigingsvoorwaarde deden hun intrede, en leggen een eigen claim op de open ruimte rond de steden. 

Als iets uit de hand loopt, klinkt al snel de roep om regie, liefst van het Rijk. De ontwerp-NOVI biedt echter maar weinig houvast en gaat uit van kernwaarden die eerder haaks lijken te staan op logistiek. Hoe voorkom je immers afwenteling als je verdienmodel juist bestaat uit het mogelijk maken van supply chains? Hoe bevorder je gebiedsidentiteit, terwijl in de logistieke sector ultieme anonimiteit en standaardisering worden nagestreefd? 

Meervoudig efficiënt ruimtegebruik heeft misschien nog wel de hoogste kans van slagen, omdat zowel ruimtelijke planners als de logistiek zelf hierbij direct winst boeken. Provincies en gemeenten spelen hier soms ook al op in door eisen te stellen aan de aanleg van groen en dakconstructies van distributiecentra die in ieder geval geschikt zijn voor PV-cellen. 

Recent werd in Parijs een gebiedsontwikkeling voltooid van een duurzaam distributiecentrum met aanvoer via het spoor, gecombineerd met woningen en andere stedelijke programma’s op een brownfield locatie. Dergelijke combinaties zijn inspirerend voor Nederlandse steden, als alternatief voor de huidige greenfield praktijk.

Naast slimme regels en projecten op lokaal niveau en betere clustering van logistiek in de regio, heeft Nederland ook behoefte aan een nieuw mantra dat de richting kan bepalen na ‘Nederland Distributieland’. In het distributieland leven we nu, en er wordt steeds vaker gewezen op de keerzijdes. Welk vergezicht volgt? Nederland als ‘retourstromenland’, als land van nieuwe maakindustrie door ‘re-shoring’, of wellicht als eindpunt van de nieuwe Chinese zijderoute?

Cover: Barge Terminal en XPO Tilburg - Merten Nefs