Veenendaal Oost in de Gelderse Vallei: wat vinden Haan & Laan er eigenlijk van?

Zo’n 150.000 jaar geleden schoven enorme ijsmassa’s over het noordelijk deel van ons land. Eerder gevormde rivierafzettingen van zand en grind werden opgestuwd tot tientallen meters hoge wallen. Twee van die stuwwallen, de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe, omsloten een door het landijs uitgesleten, slecht afwaterend gebied: de Gelderse Vallei. In een lange periode van hoge grondwaterstanden ontstond op sommige plekken veen. De commerciële exploitatie daarvan aan de zuidoostkant van de Heuvelrug werd in de 16e eeuw ter hand genomen en hier ontstond de veenkolonie Veenendaal.

Later brachten tabaksteelt en schapenhouderij een bloeiende huisnijverheid. Ook werd de basis gelegd voor de industriële productie van sigaren (Ritmeester!) en textiel (Scheepjeswol!) in de 19e eeuw. Het waren belangrijke bronnen van lokale welvaart, tot de vraag naar sigaren afnam en de textielproductie zich verplaatste naar landen met lagere lonen.

Laagste punt van de vallei

Vanaf 1950 groeit Veenendaal van 14.000 inwoners naar bijna 68.000 in 2022. De metaalsector brengt nieuwe werkgelegenheid. De plaats ligt gunstig ten opzichte van Utrecht, Amersfoort en Arnhem en ontwikkelt zich tot forensengemeente. De A12 betekent prima autoverbindingen, maar voor treinen zijn de inwoners lang aangewezen op het afgelegen station Veenendaal-De Klomp. De NS opent in 1981 de Veenendaallijn tussen Utrecht en Rhenen. De plaats wordt twee keer uitgeroepen tot Fietsstad van het Jaar.

De Interprovinciale Structuurvisie Ede-Veenendaal onderbouwt in 1992 nut en noodzaak van een nieuwe wijk aan de oostkant van Veenendaal, op het laagste punt van de Gelderse Vallei. Ede draagt hiertoe 180 hectare grondgebied over. In 1999 verschijnt het Structuurplan Duurzaam Veenendaal Oost. De gemeenteraad stelt in 2006 een bestemmingsplan vast voor 3.100 woningen op 120 hectare met 20 procent sociale huur en 10 procent sociale koop, verdeeld over drie wijkdelen. Het middendeel Buurtstede moet met 1.250 woningen en voorzieningen een relatief stedelijk karakter krijgen. De 1.000 woningen in Veenderij vormen volgens het bestemmingsplan een eilandenarchipel, die een belangrijk aandeel in de vereiste waterberging levert. Veel van de 970 woningen in Groenpoort, het noordelijke sluitstuk, gaan uitkijken op een groene ruimte.

Met steun van het Nationaal Groenfonds komt aan de oostzijde zeventig hectare nieuwe natuur. Voor de financiering van dit gebied (‘De Groene Grens’) worden vijftig woonkavels uitgegeven op tien hectare. Kopers krijgen voor vijftig jaar een ‘erfdienstbaarheid Groengarantie’. Dit is een zakelijk recht dat kopers de aanleg van een natuurgebied garandeert inclusief professioneel beheer.

Bouwen in kleine plukjes

De planvorming en realisatie van het nieuwe woongebied ligt vanaf 2003 bij Ontwikkelingsmaatschappij Veenendaal Oost (OVO), een publiek-private samenwerking op 50/50 basis van de gemeente en Grondexploitatie Quattro Veenendaal CV. Quattro bestaat uit Latei, Woningstichting Veenvesters en Van Elst Vastgoed BV. OVO is opdrachtgever voor de milieueffectrapportage en het bestemmingsplan, stuurt de grondexploitatie aan en zorgt voor gronduitgifte, bouw- en woonrijp maken en communicatie en marketing. De gemeente en Quattro richten bovendien energiebedrijf Duurzame Energie Veenendaal Oost (DEVO) op, met ‘beperkt winstoogmerk’ en 60 procent minder CO2-uitstoot als doel. Quattro stapt in 2016 uit DEVO na oplopende verliezen door het lage bouwtempo.

Want de kredietcrisis vanaf 2008 noopt OVO om in kleine plukjes te bouwen. Voor Buurtstede zien tientallen kleine uitwerkingsplannen het licht en de eerste bewoners betrekken hun huis pas in 2010. Het winkelcentrum loopt jaren vertraging op omdat de vraag ontbreekt naar koopappartementen boven de winkels.

De partijen houden vast aan het streefaantal van 3.100 woningen. De oorspronkelijke planningshorizon was 2015. Begin 2023 is Buurtstede vrijwel klaar, staan er zo’n 750 woningen in Veenderij en start het bouwrijp maken in Groenpoort. De website van OVO laat in het midden wanneer de laatste woning klaar is.

Wat zien we

We starten op de Brink, het plein met voorzieningen voor winkelen, kerkgang en andere ontmoetingen. Het is een koude, zonnige, winterzaterdagmiddag. Veel winkelende mensen, maar ook komen regelmatig bezoekers het Ontmoetingshuis in en uit. Dit gebouwencomplex, net een groepje grote lichtgekleurde dozen, voelt binnen als een warm bad. Gastvrije inrichting, veelzijdige activiteiten. Vandaag een drukbezochte religieuze dienst en jeugdactiviteiten, binnenkort een optreden van Lenny Kuhr. Ook huisvest het gebouw drie basisscholen plus kinder- en naschoolse opvang. Aan de overkant zien we het Kloppend Hart Huis met vele humane medische voorzieningen en het Dierenziekenhuis.

De twee supermarkten en enkele kleinere winkels werken als een magneet. Iedereen kan goed de weg vinden in de ruim aangelegde publieke ruimte, maar prullenbakken puilen uit met afval. Fietsvoorzieningen voor de winkelingangen worden goed gebruikt, verreweg het meeste publiek neemt echter de auto. Het parkeerterrein staat vol: ruim driehonderd plekken, iets verlaagd aangelegd en met beukenhagen. De Brink voelt qua maat als een plein, ondanks de dominerende parkeerfunctie. De woningen aan de oostzijde hadden best een paar lagen hoger mogen zijn.

Non-descriptieve rijtjeshuizen

Buurtstede, het oudste deel van Veenendaal Oost, is grotendeels klaar. Het zijn vier buurten, verschillend van stratenpatroon, kavelindeling en overgangen tussen woning en straat.

Buurt De Ontmoeting biedt prettige rijtjeshuizen, zij het nogal non-descriptief, in een publieke ruimte met goede maatvoering. De Rondweg Oost vormt een barrière met de rest van Veenendaal door de geluidsdijk van zeven meter hoog. Er vrijwel tegenaan zijn tien levensloopbestendige woningen in aanbouw (project ‘Stadswachter’).

Warmtecentrale Het Energiehuis produceert hier een sierlijke verticale rookpluim. Is op Gaasbeekheem een jeu de boules-veld bedacht maar nauwelijks gebruikt? We treffen bij Dijkhorsheem een groene zone die oost-west de buurten scheidt. Wat een overmaat aan ruimte! De oppervlakte had makkelijk de helft kunnen zijn zonder in te boeten aan kwaliteit. Zo hadden meer woningzoekenden hier een huis kunnen vinden.

Warme baksteen

We gaan verder naar buurt De Hoven: aantrekkelijk. Veel warme donkerrode bakstenen gevels, variatie tussen rijtjes woningen, twee-onder-een-kap en vrijstaand. Bij elk hof wacht een verrassing. Royaal en zorgvuldig ingericht – het lijkt uit één hand ontworpen – inclusief veel aandacht voor autoparkeervakken. We zien in Blankensteinhof een vleugje Delftse School retro-architectuur. Rond Meurshof verrast elke hoek, ieder hof heeft een eigen, besloten sfeer. Tegen blinde muren staan groene struiken. Klikobakken zijn netjes, onopvallend, in groepen weggewerkt. Aan de Van Essenlaan staan woningen met verticale dakpannen. Stijl Amsterdamse School? Nee, zegt kenner Haan. Te vlak, te weinig expressie.

We steken moeizaam de Van Essenlaan over, als wijkontsluitingsweg voortdurend bezet door een sliert auto’s in beide richtingen, en stappen wijkdeel Veenderij binnen. Ook hier veel variaties in bouw. Baksteen in wit, grijs en bruin, verschillende goothoogten. Fraaie bruggen, met soms een rood bakstenen laagje op het beton, sierlijke lantaarnpalen. Veel water, maar nergens krijgen we het door de marketeers beloofde eilandgevoel. We arriveren bij het Waterhuis, een complex fascinerende appartementen aan een plas. Bij de schaal van het water passende middelhoogbouw, uitstekende maatvoering, en ruime balkons. In de plint zit de gastvrije en goed beklante horecagelegenheid De Fuut. Waarom niet helemaal rondom deze plas minstens vierhoog gebouwd in plaats van lage rijtjes? De oeverstrook, het Waterplein, oogt kaal. Maar een interessant inrichtingsplan, gemaakt met veel bewonersinbreng, is onlangs vastgesteld. Hier wordt gezwommen, zeggen bewoners, omdat het water dieper en ruimer is dan de watergangen in de omgeving. Daar treedt al gauw blauwalg op.

Ruim, soms erg ruim

We worden getroffen door te brede straten, opnieuw een overdaad aan publieke ruimte. In Veenderij zien we vaker voortuinen en veel natuurvriendelijke oevers. Bouwen is achter het huis toegestaan tot aan het water en daar wordt driftig gebruik van gemaakt. Het levert een kakafonie aan oevertuinen op. Ommetjes varen met je bootje kan, maar alleen binnen de wijk. Aan de Pompmolen hier en daar rolluiken, maar ook nep-Franse luiken. Bij elkaar een gevarieerde indruk door verschillende lichte bakstenen en andere materialen.

Natuur en miljonairsenclave

We nemen een stukje Dragonderweg, zonder voetpad, die de oostelijke wijkgrens vormt. Zo komen we in de zone De Groene Grens bestaande uit een natuurgebied in wording en een mini-woonwijkje. Hier ligt een ware miljonairsenclave pal tegen Veenendaal Oost aan. De ongeveer vijftig eigenaren kregen veel vrijheid op hun kavel en velen kozen voor maximale kubieke meters woning. Uiteenlopende bouwstijlen van heel grote huizen op relatief te kleine tuinoppervlakten.

Betrokken bewoners

Gauw terug naar Veenderij. In dit deel heerst een beetje Brabantse sfeer. Overal niet-waterdoorlatend plaveisel. Enigszins stenig ook omdat publieke bomen meestal ontbreken. Een enkele bewoner plantte dapper in eigen tuin, anderen betegelden hun erf goeddeels.

Bewoners vragen of Haan & Laan een speurtocht doen. Wij zoeken even naar ons antwoord, maar zij vertellen enthousiast over hun woongenoegen hier. Het verkeer is wel een zorg en Laan herkent hun punt: “We wachten op het eerste ernstige ongeval. Weet u wat ze hier hebben toegepast? Shared Space.” Niemand weet waaraan hij of zij toe is en snelle tweewielers razen over het plaveisel. De gemeente maakt extra verkeersdrempels en voert een 15 kilometer-zone in. Verderop organiseren ruim zestig bewoners gezamenlijk hun winterfestival met doorgetrokken verlichting langs hun huizen. “De volgende keer doen we het nog mooier!”, belooft een initiatiefnemer ons.

Fiets- en looptunnels in orde

Opnieuw in wijkdeel Buurtstede, eerst buurt De Straten. Veel speelplekken. Kloeke woningen zonder echt eigen karakter. Maar wel prettig wonen. Dat geldt ook voor de laatste buurt De Erven. Hier valt opnieuw het intieme, behaaglijke karakter op, onder meer door de warme rode baksteen. We eindigen onze rondgang bij gebouw Het Erfgoed, elegant en vier etages hoog. Eén van de weinige panden voor bijzondere huisvesting. Een deel van de 50 appartementen is bestemd voor jongeren met een beperking. We verlaten Veenendaal Oost richting stadscentrum via een van de fiets- en looptunnels onder de Rondweg. Die zijn overzichtelijk aangelegd, met goede verlichting en kleurige bekleding.

Wat vinden we

Een saaie naam: Veenendaal Oost. Maar aangenaam om te wonen, met een besloten veilig gevoel, merkbaar autovrij of autoluw. Behalve op de drukke Brink groet iedereen je. Sommige buurten geven een gelaagd gevoel, alsof zij al een langere bestaansgeschiedenis kennen. Veel montagebouw, maar comfortabel en energiezuinig. Overal zonnepanelen plus een eigen warmtecentrale. Uitstekende verbindingen per auto en fiets. Mager lokaal openbaar vervoer.

Gebruik de ruimte intensiever

In Buurtstede en Veenderij is niet veel meer te veranderen, maar voor Groenpoort vraagt het zeer kwistig omgaan met bouwruimte, beschikbaar gekomen na jarenlange procedures, om correctie. Meer gebouwen van vier- of vijfhoog op markante punten zou goed zijn. En in het algemeen kiezen voor meer woningen en minder publieke ruimte of parkeerplekken lijkt haalbaar. Dat zal weinig afdoen aan het royale, ruime karakter van de wijk.

Maak Groenpoort onderscheidend groen

Buurtstede zou stedelijk worden, maar blijkt aangenaam dorps. Veenderij was een beoogde eilandenarchipel, maar dit ‘gevarieerd en fijnmazig stelsel van waterwegen’ biedt hooguit kanowater, geen eilandgevoel. Hoe groen wordt Groenpoort? Het beeld van de stedenbouwkundige verkaveling overtuigt niet. Uitzicht op een bomenrij, afgemeten bosschages en veel gras is onvoldoende onderscheidend. Daar moet een flinke schep bovenop. Laat het weelderig aandoen!

Maak ‘Safe Spaces’ in plaats van ‘Shared Spaces’

Delen van de wijk zijn onveilig ingericht. Een basiseis voor wonen hoort te zijn dat kinderen op straat kunnen spelen en volwassenen altijd met een gerust gevoel kunnen lopen. Sluit daarom in het algemeen gemeenschappelijk gebruik van hetzelfde plaveisel door voetgangers, fietsers of autorijders uit. Hun onderlinge snelheidsverschillen zijn aanzienlijk en nemen toe. Maak daarom voldoende afscheidingen tussen lopers en de steeds snellere fietsers en neem snelheidremmende maatregelen. Creëer Safe Spaces in plaats van Shared Spaces.

Stel waterdoorlatende tegels verplicht

Wonen op het laagste punt van de Gelderse Vallei is waterbouwkundig gezien niet vanzelfsprekend. Het Waterschap houdt regenwater in de wijk eerst vast en voert het daarna gedoseerd af. Veenendaal werd in 2021 vierde bij het NK Tegelwippen maar de meeste parkeerplekken bij de woningen in Buurtstede en Veenderij zijn hermetisch geplaveid. Stel in Groenpoort waterdoorlatende grastegels verplicht voor parkeerplekken, zowel op openbaar- als particulier terrein.