Onderzoek Hoe verbinden we natuur en mens zo dat stedelijke gebieden weer klimaatbestendig worden? Voor haar TU Delft Master scriptie onderzocht Nadine van den Berg de casus Houston (Texas), een Amerikaanse stad die gedomineerd wordt door suburbs en snelwegen en waar voortdurend overstromingen dreigen. Met ontwerpend onderzoek, persuasive visual storytelling en natuurinclusieve stedenbouw is een alternatieve aanpak mogelijk: van achteraf de schade herstellen naar vooraf overstromingen proberen te voorkomen. Ook voor de Nederlandse delta is dat een interessant wenkend perspectief.
Houston is een van de grootste en snelst groeiende steden in de VS. Door de groei is van het oorspronkelijke prairielandschap niet veel meer over. De stad wordt nu gedomineerd door grote snelwegen die de suburbs verbinden met de centra van werkgelegenheid. Bij de aanleg daarvan is nauwelijks rekening gehouden met de natuurlijke systemen die ten grondslag liggen aan deze regio (Houston Parks Boards, 2018). Anno 2022 is er minder dan 1 procent van deze prairies over.
Beleid ontbreekt
De consequenties zijn groot, juist omdat de oorspronkelijke prairies een goede capaciteit hadden voor het absorberen van regenwater. Daar komt bij dat ook het bouwbeleid in Houston niet heeft ingespeeld op de natuurlijke ondergrond van het gebied. Er ontbreekt een zoneringsbeleid met bestemmingsplannen waardoor er bijvoorbeeld huizen en bedrijven gebouwd zijn in de uiterwaarden van de bayous, de rivieren die in Houston het natuurlijke watersysteem dragen. Hoewel Houston geen officiële bestemmingsplannen heeft, hebben veel privé-eigendommen wel wettelijke overeenkomsten waarvan de effecten vergelijkbaar zijn met die van bestemmingsplannen.
Door bayous te kanaliseren en oevers te verharden, werd hun biologische diversiteit bijna geëlimineerd; slechts een paar natuurlijke bayous bestaan nog, zoals de Buffalo Bayou die het centrum van Houston verbindt met de Houston Shipping Channel. Door de grote hoeveelheid verhard oppervlak stroomt het meeste regenwater rechtstreeks de bayous in. Een gevolg van deze niet-duurzame vorm van verstedelijking: een groeiend aantal overstromingen.
Inmiddels groeit het besef dat Houston enorm kwetsbaar is voor klimaatextremen zoals piekbuien en extreme orkanen. Het verouderde drainagesysteem verergert deze kwetsbaarheid nog eens extra. Tot nu toe ging de stad daarmee om door simpelweg de schade hiervan te herstellen. Die aanpak heeft veel te maken met de geschiedenis van Houston: een Texaanse oliestad waar vrijheid en materiële welvaart hoog in het vaandel staan en veel mensen sceptisch over klimaatverandering en de mogelijke gevolgen daarvan denken. Natuur wordt vaak gezien als een obstakel voor moderne ontwikkelingen en het is lastig om zowel inwoners en ontwikkelaars te overtuigen van de noodzaak om klimaatrobuuste oplossingen te omarmen.
De vraag is: hoe kan deze situatie worden doorbroken? Het is duidelijk dat Houston urgente behoefte heeft aan een ecosysteem-veerkrachtige aanpak. Oftewel: een strategie om de gebouwde omgeving van Houston meer klimaat- en overstromingsbestendig te maken. Door ruimtelijke strategieën, locatieonderzoek en natuurinclusief stedenbouwkundig ontwerp door middel van de methode van persuasive visual storytelling te integreren in de stad, kunnen de negatieve effecten van overstromingen verminderd worden.
Overtuigend visueel verhaal
Door de methode van persuasive visual storytelling te gebruiken als onderdeel van ontwerpend onderzoek, wordt het mogelijk om nieuwe toekomsten te projecteren. Vanuit een ontwerpperspectief worden de fundamentele mogelijkheden en beperkingen van de ontwerplocatie onderzocht en worden de grenzen van de realiteit uitgedaagd om out-of-the-box ideeën te creëren. Vanuit een planologisch perspectief kunnen de narratieve systemen van ruimtelijke planning en ontwerp worden gebruikt als krachtige instrumenten voor communicatie, overtuiging en educatie.
Visueel verhaal vertellen maakt het mogelijk om doordachte inhoud en prachtige beelden te creëren die helpen om de inhoud van bepaalde thema’s interessant te maken en zo de aandacht van het publiek trekt en vasthoudt. Het oude gezegde 'een beeld zegt meer dan duizend woorden' is absoluut waar: visie overtreft alle andere zintuigen. Vloeiend zijn in de taal van beelden versterkt ideeën en plannen, en in combinatie met persuasive visual storytelling zal de betrokkenheid van belanghebbenden toenemen, wat cruciaal is in een succesvol planningsproces.
In mijn TU Delft afstudeerscriptie doe ik een voorstel voor een ecosysteem-veerkrachtige strategie door de methode van persuasive visual storytelling in te zetten. Daarin spelen de bayous een centrale rol: ze handhaven de waterkwaliteit, bufferen het overstromingsrisico, beheersen de erosie en ondersteunen recreatieve activiteiten.
Aan de basis van mijn strategie ligt een overkoepelende visie voor de Buffalo Bayou-corridor: 'From Islands to Archipelago'. De huidige niet-verbonden delen van de stedelijke rivier corridor worden daarin weer met elkaar verbonden. De Buffalo Bayou wordt de blauwe draad die alles met elkaar verbindt, als de ecologische, functionele en landschappelijke ruggengraat van de stad. Door het stedelijke landschap aan elkaar te hechten, worden de inwoners bovendien dichter bij de natuur gebracht.
Naast toegankelijke natuur op loopafstand draagt een educatief natuurcentrum bij aan bewustwording (door de herontwikkeling van een leegstaand postkantoor). Dit centrum stimuleert mensen om meer kennis op te doen over de inheemse flora en fauna en verschillende ecoregio's van Houston en haar omgeving. Prairies maken deel uit van de geschiedenis van Houston en hebben daarom ook een culturele waarde: Houstonians verdienen het om hun eigen landschap te leren kennen. Een tweede belangrijk element in de visie is het creëren van meer ruimte voor de Buffalo Bayou om daarmee een natuurlijke rivierdynamiek te behouden. Ten derde worden ongebruikte stedelijke elementen ‘gerecycled’, zoals parkeerplaatsen, braakliggende terreinen en onderbenutte openbare ruimte. Meer ruimtelijke kwaliteit en het verbeteren van de doorlaatbaarheid gaan hierbij hand in hand.
Deze visie heb ik uitgewerkt in een drietal scenario’s, gecombineerd met krachtige beelden die gebruik maken van visual storytelling technieken. Zij dragen eraan bij het traditionele normatieve denken te doorbreken en de communicatie over de dringende problemen van een stad te bevorderen – ook in Houston. De drie ontwikkelde scenario's (dystopisch, restoratief en utopisch) zijn geen letterlijke blauwdrukken voor een bepaalde toekomst maar beogen vooral onze manier van denken te verruimen en te begrijpen hoe de ontwikkeling van verschillende factoren op elkaar inwerken. Deze manier van ontwerpend onderzoek stelt stedenbouwkundigen in staat de mogelijkheden en beperkingen te ontdekken die fundamenteel zijn voor de situaties ter plekke. Hiermee stellen ze zich voor hoe de grenzen van de werkelijkheid kunnen worden verlegd, uitgedaagd en uitgelokt, en brengen dit over aan andere belanghebbenden.
Het derde onderdeel in mijn aanpak voor Houston is het opstellen van een planologisch kader voor een duurzame stedelijke ontwikkeling. Ik heb daartoe planningsrichtlijnen ontwikkeld voor drie schaalniveaus: stempel, blok en plot. In deze richtlijnen staat wat er op elk niveau wordt gerealiseerd maar ze laten de betrokken partijen de vrijheid te bepalen op welke manieren dat gebeurt – zolang het hoofddoel bereikt wordt. De richtlijnen zijn bedoeld voor de gemeente om een bijdrage aan te leveren en voor ontwikkelaars om rekening mee te houden. Deze richtlijnen zijn vertaald naar een stedenbouwkundig ontwerp van een educatief natuurcentrum. De ontwikkeling van een gedetailleerd stedenbouwkundig ontwerp volgt uit een literatuurstudie over ecologische stedenbouw, klimaatbestendigheid en nature-based solutions, aangevuld met een diepgaande locatie analyse die zich richt op ruimtelijke en technische aspecten van de gebouwde omgeving in relatie tot zware overstromingen, ruimtelijke kwaliteit en verstedelijkte landschappen.
Lessen voor Nederland
Hoewel deze planning- en ontwerpsuggesties specifiek zijn voor de context van Houston, is het een methode die veel potentie heeft om ook elders ‘ecosysteem-veerkrachtige’ steden te creëren. In Nederland zijn we eigenlijk ook vergeten dat we altijd verbonden zijn met de natuur en hebben we er baat bij om extra aandacht te geven aan de meerwaarde van natuurinclusief bouwen. Daarmee geven we vorm aan een duurzame stedelijke ontwikkeling.
Voordat het zover is, zal echter onze mindset ingrijpend moeten veranderen. In grote delen van de Westerse wereld, inclusief Nederland, wordt nog steeds gedacht dat natuurlijke middelen gecontroleerd moeten worden door ingenieurs oplossingen. De technologische vooruitgang in de afgelopen eeuwen heeft deze hardnekkige afwijking in de hand gewerkt. In plaats van de natuur te domineren, is het belangrijk om te onderzoeken hoe onze moderne manier van leven kan profiteren van een sterkere herverbinding met de natuur.
Visuele verhalen, ingezet als onderdeel van ontwerpend onderzoek, kunnen daarin een belangrijke bijdrage leveren. Ze zijn universeel, goed te begrijpen en brengen de betekenis en doelen waarmee we een gemeenschappelijkheid met anderen kunnen vinden. Zo kunnen we op een effectieve manier nieuwe toekomsten projecteren. Oude manieren zullen immers geen nieuwe deuren openen.
Van den Berg, N. (2021). Urban Waterbodies: Stimulating an ecosystem resilient city by integrating climate sensitivity in human-oriented urban design in Houston.
Houston Parks Boards. (2018). Beyond the Bayous (pdf).
Cover: ‘Buffalo Bayou’ door Nadine van den Berg (bron: -)
Door Nadine van den Berg
stedenbouwkundige, ingenieur en planoloog
