Vernieuw de stad en maak nieuwe steden

Bij de planning van grootschalige woningbouwlocaties zijn de effecten van klimaatverandering nog altijd onderbelicht. Van cruciaal belang is dat meer gehandeld wordt naar de water- en bodemstructuur. Datzelfde geldt voor de bewonerspreferenties: ook deze mogen veel meer terugkomen in de locatieplanning. Wat betekent dat voor de huidige inzet op verdichtende verstedelijking?

Klimaatverliezen lopen op

Laten we beginnen met de klimaatveranderingseffecten. Deze zijn voor veel overheden en bedrijven vooral nog een zaak van onderzoek en onderhandeling – en soms van impliciete ontkenning. Denk maar aan de trage overschakeling naar circulaire businessmodellen en de voortdurende investeringen in olie- en gaswinning. Ondertussen lopen de verzekerde verliezen van wereldwijd opererende herverzekeraars als Swiss Re al sinds 1995 op met zo’n 6 procent per jaar, als gevolg van natural catastrophes.

Hoofdoorzaak van de geleden schade: de toename van bebouwing in gebieden die kwetsbaar zijn voor overstromingen. Niet alle schade is verzekerbaar, zoals in Nederland bijvoorbeeld de schade door overstroming van een grote rivier (zoals de Maas) of de zee. Van een andere orde zijn de stijgende kosten van bescherming tegen overstromingen en van het doorlopende ‘wegpompen’ van water naar de (Noord)zee. Bij een stijgende zeespiegel brengt dit continu stijgende kosten met zich mee.

Voor sommige landen zijn die klimaatveranderingseffecten al aanleiding om de meest ingrijpende scenario’s uit te werken. Zoals in Nieuw-Zeeland, waar het stadsbestuur van Dunedin onlangs een managed retreat van een laaggelegen wijk met 12.000 inwoners in overweging nam. Die zou dan weer de oorspronkelijke moerasachtige structuur krijgen.

Nieuwe kaart van Nederland

Hoog tijd dus om grootschalige woningbouw te beperken in gebieden die kwetsbaar zijn, of dat op een afzienbaar moment worden voor overstromingen. En dus bij de lange termijnplanning van locaties daadwerkelijk te gaan handelen naar de effecten van klimaatverandering en bewonerspreferenties. Het goede nieuws: minister De Jonge vervult zijn rol als regisseur van de woningmarkt en de ruimtelijke ordening met verve. Onlangs gaf hij het startsein voor het opstellen van een nieuwe kaart van Nederland, waarop ook duidelijk moet worden waar de komende jaren plek is voor toevoeging van 900.000 woningen.

Het kabinet heeft zich gelukkig niet laten afschrikken door recente ervaringen met het specificeren van rijksbeleid op kaarten in het ‘stikstofdossier’. Want voor ruimtelijke ordening geldt bij uitstek een tegeltjeswijsheid: ‘zonder kaart niets waard’. Die kaart komt tot stand via een polder-consensus-pad door het vertrouwde huis van Thorbecke: provincies dienen in tien maanden een ‘ruimtelijk arrangement’ uit te werken. Daarbij ontstaan echter wel twee risico’s.

Niet uit te leggen

Allereerst het nationale risico: regie impliceert samenhang, maar een samenvoeging van provinciale plannen biedt zeker geen garantie voor een sterke nationale transport- en energie-infrastructuur. Dat geldt ook voor het in november aangekondigde besluit van het kabinet om risico’s van overstromingen, wateroverlast, bodemdaling en drinkwaterbeschikbaarheid ‘sturend bij de locatiekeuze en inrichting van woningbouw’ te maken. Tegen die achtergrond is het niet uit te leggen dat in Noord- en Zuid-Holland enkele maanden eerder afspraken gemaakt zijn om binnen tien jaar ruim 400.000 woningen te bouwen.

Gezonde stedenbouw illusie

Daarnaast is er een lokaal risico: de provinciale bouwkaarten zullen veelal bordeauxrood kleuren in steden. Daar wordt de woningbouwopgave veelal gezocht in verdichting van locaties; aan de randen van bedrijventerreinen, langs (snel)wegen of spoortracés. Woningbouwprojecten op zulke locaties overschrijden nu al vaak de geluidsnormen waardoor de door eenieder gewenste ‘gezonde stedenbouw’ onmogelijk is – of alleen realiseerbaar tegen hoge kosten voor (geluidsdempende) maatregelen. Verdichting in woonwijken leidt vaak tot bezwaar van huidige bewoners, getuige talrijke voorbeelden van ‘not in my backyard’-situaties.

Naast het klimaat en de gezonde stad dreigt er een conflict te ontstaan met de preferenties van toekomstige bewoners. Uit het laatste WoonOnderzoek (2021) van het Ministerie van Binnenlandse Zaken bleek een toename van de voorkeur voor koopeengezinswoningen: maar liefst 46 procent van de actieve zoekers opteert voor deze woonvorm. Dat is meer dan in 2015 en 2018, toen het percentage op 41 à 42 procent lag. De voorkeur voor koopappartementen is gelijk gebleven op slechts 15 procent. De bewonerstevredenheid in de ‘weinig’ en ‘matig’ stedelijke woonomgevingen is bovendien hoger dan in (hoog) stedelijke omgevingen.

Grenzen van verdichting

Hoe dan nu verder met de keuze voor nieuwe woongebieden? Een eerste deel van de woningbouwopgave is mogelijk met verdichting van locaties rond stadscentra, zoals Binckhorst (Den Haag) of Merwedekanaalzone (Utrecht. Dichtheid en compactheid is daar wenselijk, gelet op de vraag naar woningen in de omgeving van werklocaties in en rond onze achttien ‘100.000+ steden’. Maar verdichten stuit daarna op de grenzen van gezondheid en bewonerspreferenties. En bovenal op de ambitie om daadwerkelijk te plannen op basis van de landelijke bodem- en waterstructuur.

Drie nieuwe steden

Dus moeten we een voor de hand liggende eerste stap durven zetten: schrap tenminste een kwart van de 400.000 woningen die volgens provinciale woningbouwafspraken tot 2030 in Noord- en Zuid-Holland gebouwd zouden worden. Ontwikkel in plaats daarvan buiten de Randstad drie nieuwe steden op locaties vanaf twee meter boven NAP.

Voor de hand liggende locaties bevinden zich op de zuid-, oost- en noordelijke bereikbaarheidsassen, zoals al genoemd als ‘verkenning voor de verstedelijkingsopgave’ in de Ruimtelijke Ordeningsbrief die Minister De Jonge op 17 mei 2022 naar de Tweede Kamer stuurde. Grondgebonden wonen in (vanuit de Randstad) goed bereikbare steden van circa 50.000 inwoners sluit sterk aan bij de preferenties van een groot deel van de bevolking.

Gelukkig heeft Nederland een indrukwekkende traditie met de bouw van nieuwe steden. Stedenbouw is geen sprint, noch een middellange afstand wedstrijd, het duurt dan wat langer dan tien jaar. Dat kan echter geen reden zijn het niet te doen: een veerkrachtige stad kan immers honderden jaren goed functioneren.

Een voorbeeld is Houten: in 1966 aangewezen als groeikern en sinds 1991 als onderdeel van het Vinex-programma gegroeid naar ruim 50.000 inwoners. Door landschapsarchitect en planoloog Han Lörzing bestempeld als ‘stedenbouwkundige hoogtepunt van de ruimtelijke ordening’ blijkt Houten een toonbeeld van balans in woonklimaat, voorzieningen en (fiets)infrastructuur. Dat verdient navolging.