Verslag symposium Tussen Tijd – de kunst van het afwachten

De opmaat voor het debat deze middag wordt gegeven door filosoof Ad Verbrugge. In sneltreinvaart leidt hij de aanwezigen door een aantal eeuwen van modernisering. Hij schetst moderniteit als pogingen van de mens om de toekomst te maken, om door middel van modernisering zich te bevrijden van zijn aardse gebondenheid. De moderne uitvindingen (mobiliteit, telecommunicatie, informatica, etc.) hebben geleid tot een verregaande ‘ontgrenzing’, die de mens laten loskomen van de fysieke ruimte. Elke nieuwe modernisering levert ook weer ‘nieuwe’ ruimte, een ruimte die niet plaatsgebonden is.

Sinds enkele jaren is er een tegenbeweging zichtbaar: de behoefte om de nieuwe en de oude ruimte samen te brengen. De herontdekking en herwaardering van het lokale is hiervan een duidelijk gevolg. In de steden is dit al volop gaande: in allerlei initiatieven is te zien dat gezocht wordt naar nieuwe economische productie, die weer meer verbonden is met de ‘polis’, stad en achterland, naar een nieuw soort verenigingen, naar nieuwe aarding.

Tussen Tijd als permanente conditie Zo bezien lijkt de Haarlemmermeer een uitgelezen decor voor de gesprekken van deze middag. Dat blijkt uit het beeldessay van fotograaf Theo Baart: Werklust. Met een hoofdrol voor de Haarlemmermeer, waar veel bewoners plaats maakten voor toekomstige, nieuwe ontwikkelingen en nu vooral veel leegte te vinden is. Tegelijkertijd kent het gebied een ongekende dynamiek: elke twee weken is er weer wat anders te zien.

Met een even scherpe als nuchtere blik toont Baart een regio die continu in verandering is en legt hij zowel de extreme ‘ontgrenzing’ als de lokale verbondenheid vast. Zonder overdrijven stelt Baart vast dat in de Haarlemmermeer de Tussen Tijd een permanente conditie is. Niettemin ziet Baart de economische crisis als een welkome pauze, die misschien tijd biedt om even na te denken en daarmee deze huidige Tussen Tijd betekenis geeft.

Stapsgewijs ontwikkelen

De nieuwe verbondenheid waar Verbrugge over spreekt is verbonden met het thema duurzaamheid. Bij alle sprekers komt dit terug. Van het tussentijds gebruiken van bedrijventerreinen bij Schiphol om een bio based economy op te zetten, tot het duurzaam herbestemmen en beheren van gebouwen.

Ontwikkelaar Peter Joustra (Schiphol Area Development Company, SADC) stelt dat de nieuwe economische werkelijkheid noopt tot nieuwe ontwikkelingsstrategieën waarbij ondernemerschap, samenwerking en creativiteit centraal staan. Hij illustreert dit aan de hand van de veranderde werkwijze van de SADC. Het tijdelijk gebruiken van braakliggende terreinen is in Schiphol Trade Park geëvolueerd tot onderdeel van een integrale, en commerciële, ontwikkelstrategie, waarbij een samenwerking met lokale boeren ervoor zorgt dat ook de gebieden die nog niet ontwikkeld worden iets opleveren.

Voor Eric-Jan de Rooij (Lingotto) speelt tijdelijk bestemmen geen rol. Lingotto gaat direct op zoek naar een goede mix van eindgebruikers die in co-creatie een nieuwe invulling voor bestaande gebouwen mogelijk maken. Lingotto kiest voor een benadering waarbij gefaseerd ontwikkelen nieuwe markten creëert en daarmee opbrengsten voor vervolgstappen.

Beide presentaties laten zien dat het bij het nieuwe ontwikkelen gaat om maatwerk. Het zijn de specifieke lokale omstandigheden en het beheersen van risico’s die de mogelijkheden bepalen.

Ruimte voor experiment

Vooral de ontwerpers deze middag benadrukken de waarde van tijdelijk bestemmen als aanjager voor stedelijke ontwikkeling. Allereerst Ronald Rietveld (Rietveld Landscapes), die op overtuigende wijze pleit voor het scherp definiëren van de Tussen Tijd als een periode met een duidelijk begin en eindmoment. Zo’n afgebakende periode kan veel energie losmaken en is zodoende een ideale fase voor innovatie en het testen van ideeën.

Het herbestemmen van gebouwen, en met name van incourant cultureel erfgoed, is duur en traag. Natuurlijk is herbestemmen goed, maar het maakt experimenteren onmogelijk. En onze steden zijn gebaat bij ruimte voor experimenten om een vruchtbare humuslaag te kunnen krijgen. Tijdelijk bestemmen is daarom een krachtig alternatief. En dat levert ook geld op: tijdelijk gebruik is óók economie.

Tegelijk is de opgave zo enorm dat je als ontwerper nieuwe tools moet verzinnen. Daarom initieerde Rietveld in 2011 de Masteropleiding Vacant NL. Deze opleiding beoogt een nieuwe generatie ontwerpers, vaklieden en wetenschappers op te leiden die zich specialiseren in tijdelijk hergebruik. Door middel van ontwerpend onderzoek en kruisbestuiving tussen verschillende vakdisciplines komen studenten tot een nieuwe esthetiek en vormentaal. Waarbij leegstaand vastgoed dient om de vondsten toe te passen.

Individuele eigenaren mobiliseren

Sjoerd Feenstra (Urhahn Urban Design) hanteert een veel vloeibaarder definitie van de Tussen Tijd. Tijdelijk herbestemmen is wat hem betreft een manier om te initiëren en programmeren binnen een lange termijn ontwikkeling. Feenstra illustreert hoe gebiedsontwikkeling volop aan het veranderen is aan de hand van bedrijventerrein de Binckhorst, Den Haag. Na het stilvallen van de grootse en meeslepende plannen voor dit gebied, lijkt het nu te lukken om verschillende eigenaren in een deelgebied te verenigen en te komen tot een gedeelde gebiedsopgave. Een nieuwe, maar zeer uitdagende rol voor hem als ontwerper.

Feenstra signaleert dat bij individuele eigenaren vaak nog de urgentie ontbreekt en zij het belang niet zien in gebiedssamenwerking. In veel gevallen is er wel een maatschappelijke urgentie, pas als die samenvalt met een economische urgentie worden nieuwe manieren van samenwerken nodig.

Uitnodigingsplanologie

Dat het nieuwe ontwikkelen ook nieuwe uitdagingen met zich meebrengt komt naar voren tijdens de afsluitende dialoog tussen Jelte Boeijenga (onderzoeker en auteur), Marrit van der Schaar (Platform 31) en Flip ten Cate (Federatie Ruimtelijke Kwaliteit). Boeijenga ontdekte in Vlaanderen, waar hij betrokken was bij het opstellen van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, welke problemen het ontbreken van planning oplevert. Maar ook de grote lokale kracht en diversiteit zijn een gevolg van een gebrek aan planning. De vraag is of, en hoe, dat in Nederland ook zou kunnen werken. Van der Schaar werkte aan een onderzoek naar flexibele bestemmingsplannen. Zij zou graag een vorm van ‘uitnodigingsplanologie’ zien ontstaan waarbij gemeenten niet meer het alleenrecht hebben op het opstellen van een bestemmingsplan.

Ten Kate waarschuwt voor een verlies aan ruimtelijke kwaliteit als er niemand is om het publieke belang te bewaken. Welke argumenten kun je hanteren om individuele, private eigenaren ervan te overtuigen dat ruimtelijke kwaliteit een collectief belang is? De conclusie is dat door met elkaar te praten er in gezamenlijkheid bepaald zou moeten worden wat ruimtelijke kwaliteit is en welke gebieden van symbolische waarde zijn voor een gemeenschap, en dus gekoesterd dienen te worden. Oftewel: meer overleg vooraf, om in gezamenlijkheid de gewenste ruimtelijke kwaliteit vast te stellen, in plaats van alles vastleggen in regels en achteraf toetsen.

We zien wel….

Samenwerken lijkt het sleutelwoord bij gebiedsontwikkeling anno 2013. Door het aangaan van nieuwe allianties ontstaan kansen en lijkt er, ook in tijden van economische crisis, heel veel mogelijk. Wat opvalt is de pragmatische houding bij het merendeel van de sprekers. Een ieder is ervan doordrongen dat het niet langer gaat om de meeslepende plannen, maar dat de enige werkwijze waarmee plannen kans van slagen hebben de pragmatische werkwijze is.

Of, zoals Paul Bos het treffend verwoordt, gebiedsontwikkeling in de Tussen Tijd vraagt om een filosofie die kort is samen te vatten als: “We zien wel…” Dat is niet hetzelfde als ‘we doen maar wat’, nee, ‘we zien wel’ is een actieve vorm van nietsdoen, wachten wat er op je pad komt en klaar zijn om daar op te kunnen reageren als de tijd er rijp voor is.

Zie ook:

- Foto's verslag op architectenweb
- Proces, ondernemerschap en programmering (POP-UP), succesfactoren bij tijdelijke ontwikkeling