Vijf aandachtspunten voor een gezonde omgevingsvisie

De nieuwe Omgevingswet gaat op 1 januari 2022 in werking. Gezondheid wordt daarin expliciet benoemd. Dat biedt een kans voor gemeenten om gezondheidsbeleid en ruimtelijk beleid te verbinden en te borgen in hun omgevingsvisie en -plan. Er is extra aandacht nodig voor gebieden die minder scoren qua leefomgeving. Vooral in de wijken voor inwoners met een lagere sociaaleconomische status is nog veel te winnen in termen van gezondheid. Maar hoe doe je dat? 

Het stimuleringsprogramma GezondIn (een initiatief van Pharos en Platform31, met financiering van het ministerie van VWS) voerde een quickscan uit onder 15 recente gemeentelijke omgevingsvisies en haalde lessen op bij vijf gemeenten die het thema gezondheid op verschillende manieren in hun visie hebben uitgewerkt: Deventer, Gennep, Maastricht, Súdwest-Fryslân en Zwolle. We vroegen naar hun aanpak, geleerde lessen, in hoeverre het thema gezondheid een rol speelt in ruimtelijke ontwikkeling en de gezondheidsachterstanden in het bijzonder. 

Daaruit bleken telkens dezelfde vijf aandachtspunten voor een gezonde visie:

1. Framing van gezondheid
2. Proces en organisatie intern
3. Proces extern
4. Vertaling naar gebiedsniveau
5. Visie naar uitvoering

De vijf aandachtspunten toegelicht

Een omgevingsvisie sluit aan bij de lokale context. Daardoor is het logisch dat in elke omgevingsvisie gezondheid op een andere manier handen en voeten krijgt. Hoe kun je deze aandachtspunten dan vertalen naar een eigen aanpak?

1 Framing van gezondheid

Hoe wordt gezondheid in de omgevingsvisie geframed? In de omgevingsvisie van gemeente Deventer gaat het over noaberschap, voor Súdwest-Fryslân is mienskip van belang. Beide termen gaan over gemeenschapszin, sociale cohesie en kunnen als een invulling worden gezien van het veel nieuwere begrip inclusiviteit. 

Ook duidelijke doelen kunnen helpen. Gennep maakt onderdeel uit van de regio Noord-Limburg, die de gezondste regio van Nederland wil worden. Deze lokale identiteit stuurt de ambities op het gebied van gezondheid, zoals gelijke kansen op gezondheid of health equity, en geeft richting aan welke gezondheidsaspecten een plek kunnen krijgen in de lokale omgevingsvisie en plannen. Het gaat dan om gezondheidsbeschermende én -bevorderende aspecten.

2 Proces en organisatie intern

3 Proces extern

4 Vertaling naar gebiedsniveau

Het vierde aandachtspunt gaat over de wijze waarop gezondheid gebiedspecifiek wordt. De Omgevingswet besteedt meer aandacht aan bestuurlijke afwegingsruimte en lokaal maatwerk. Waar nu nog vanuit het oogpunt van precedentwerking vaak in verschillende gebieden vergelijkbare besluiten worden genomen, probeert de wetgever met de Omgevingswet juist verschillen mogelijk te maken per gebied. 

Dat biedt ook kansen om in kwetsbare wijken wat extra’s te doen. Maak daarom per gebied zo specifiek mogelijk wat de opgave is. Gennep heeft per dorp aangegeven wat de huidige staat is van de samenstelling van de bevolking en van de voorzieningen. Deventer heeft gebiedstabellen gemaakt waarin per type gebied ambities zijn geprioriteerd. Maastricht heeft verschillende type gebieden onderverdeeld naar functie, met een buurtscore op thema’s als veiligheid, gezondheid, hittestress, waterproblematiek of groen in de woonbuurt.

5 Visie naar uitvoering

Hoe kom je van visie naar uitvoering? De stap van abstracte beleidsvoornemens naar concrete projecten is vaak groot. Dat verschillende beleidsdomeinen elkaar leren kennen in het proces van de omgevingsvisie, is vaak al een winstpunt dat benut kan worden bij de uitvoering. 

Een directere link tussen de visie en een ‘gezondere’ uitvoeringspraktijk bestaat ook. Deventer werkt intern met een carrousel bij de beoordeling van initiatieven, waar het sociaal domein ook bij is betrokken. Zo ontdekken ze hoe de omgevingsvisie als beoordelingskader kan dienen. Niet om initiatieven met de rode pen langs te gaan, maar om te onderbouwen waarom een initiatief wenselijk is of kan zijn. Zwolle werkt met het kompas ‘Zwolle gezond’, waarin gezondheid als afwegingscriterium is opgenomen.

Tot slot

De lessen die wij in de publicatie Gezondheid in de omgevingsvisie optekenen, laten zien dat gemeenten elk op een eigen manier te werk gaan. Dat is logisch, want er bestaat geen blauwdruk en gezondheidsopgaven verschillen per gebied. Naast de praktijkvoorbeelden en vijf aandachtspunten laat de publicatie vooral zien dat het centraal stellen van gezondheid tevens leidt tot een breder gedragen omgevingsambitie.