Onderzoek Mensen met een lage sociaaleconomische status wonen niet altijd in de meest gezonde wijken. Daar kunnen gemeenten iets aan doen via hun omgevingsvisie. Stimuleringsprogramma GezondIn sprak met vijf koplopers en ontwaarde vijf aandachtspunten.
De nieuwe Omgevingswet gaat op 1 januari 2022 in werking. Gezondheid wordt daarin expliciet benoemd. Dat biedt een kans voor gemeenten om gezondheidsbeleid en ruimtelijk beleid te verbinden en te borgen in hun omgevingsvisie en -plan. Er is extra aandacht nodig voor gebieden die minder scoren qua leefomgeving. Vooral in de wijken voor inwoners met een lagere sociaaleconomische status is nog veel te winnen in termen van gezondheid. Maar hoe doe je dat?
Het stimuleringsprogramma GezondIn (een initiatief van Pharos en Platform31, met financiering van het ministerie van VWS) voerde een quickscan uit onder 15 recente gemeentelijke omgevingsvisies en haalde lessen op bij vijf gemeenten die het thema gezondheid op verschillende manieren in hun visie hebben uitgewerkt: Deventer, Gennep, Maastricht, Súdwest-Fryslân en Zwolle. We vroegen naar hun aanpak, geleerde lessen, in hoeverre het thema gezondheid een rol speelt in ruimtelijke ontwikkeling en de gezondheidsachterstanden in het bijzonder.
Daaruit bleken telkens dezelfde vijf aandachtspunten voor een gezonde visie:
- Framing van gezondheid
- Proces en organisatie intern
- Proces extern
- Vertaling naar gebiedsniveau
- Visie naar uitvoering
De vijf aandachtspunten toegelicht
Een omgevingsvisie sluit aan bij de lokale context. Daardoor is het logisch dat in elke omgevingsvisie gezondheid op een andere manier handen en voeten krijgt. Hoe kun je deze aandachtspunten dan vertalen naar een eigen aanpak?
1 Framing van gezondheid
Hoe wordt gezondheid in de omgevingsvisie geframed? In de omgevingsvisie van gemeente Deventer gaat het over noaberschap, voor Súdwest-Fryslân is mienskip van belang. Beide termen gaan over gemeenschapszin, sociale cohesie en kunnen als een invulling worden gezien van het veel nieuwere begrip inclusiviteit.
Ook duidelijke doelen kunnen helpen. Gennep maakt onderdeel uit van de regio Noord-Limburg, die de gezondste regio van Nederland wil worden. Deze lokale identiteit stuurt de ambities op het gebied van gezondheid, zoals gelijke kansen op gezondheid of health equity, en geeft richting aan welke gezondheidsaspecten een plek kunnen krijgen in de lokale omgevingsvisie en plannen. Het gaat dan om gezondheidsbeschermende én -bevorderende aspecten.
2 Proces en organisatie intern
De inrichting van het proces geeft twee aandachtspunten: binnen de gemeente en met de buitenwereld. Het interne proces om te komen tot een omgevingsvisie verschilt enorm. Alle geïnterviewde gemeenten erkennen dat het belangrijk is dat de verschillende domeinen aangehaakt zijn bij het proces van de omgevingsvisie. Dat levert meer op dan een omgevingsvisie: het proces om te komen tot die omgevingsvisie kan een impuls geven aan de interne samenwerking tussen het fysieke en het sociale domein. Door samen te werken aan de omgevingsvisie ontstaat inzicht in elkaars doelstellingen, belangen en werkwijzen. Mensen leren elkaar kennen en weten elkaar ook voor andere zaken te vinden.3 Proces extern
De samenleving leeft niet in afgebakende domeinen. Inwoners kunnen bij uitstek integraal denken en afwegen, al helemaal wanneer ze dat gezamenlijk doen. Dat bleek in Súdwest-Fryslân, waar bewoners uit de verschillende dorpen bij het participatietraject ‘Rondje Súdwest’ het thema gezondheid invulling hebben gegeven.4 Vertaling naar gebiedsniveau
Het vierde aandachtspunt gaat over de wijze waarop gezondheid gebiedspecifiek wordt. De Omgevingswet besteedt meer aandacht aan bestuurlijke afwegingsruimte en lokaal maatwerk. Waar nu nog vanuit het oogpunt van precedentwerking vaak in verschillende gebieden vergelijkbare besluiten worden genomen, probeert de wetgever met de Omgevingswet juist verschillen mogelijk te maken per gebied.
Dat biedt ook kansen om in kwetsbare wijken wat extra’s te doen. Maak daarom per gebied zo specifiek mogelijk wat de opgave is. Gennep heeft per dorp aangegeven wat de huidige staat is van de samenstelling van de bevolking en van de voorzieningen. Deventer heeft gebiedstabellen gemaakt waarin per type gebied ambities zijn geprioriteerd. Maastricht heeft verschillende type gebieden onderverdeeld naar functie, met een buurtscore op thema’s als veiligheid, gezondheid, hittestress, waterproblematiek of groen in de woonbuurt.
5 Visie naar uitvoering
Hoe kom je van visie naar uitvoering? De stap van abstracte beleidsvoornemens naar concrete projecten is vaak groot. Dat verschillende beleidsdomeinen elkaar leren kennen in het proces van de omgevingsvisie, is vaak al een winstpunt dat benut kan worden bij de uitvoering.
Een directere link tussen de visie en een ‘gezondere’ uitvoeringspraktijk bestaat ook. Deventer werkt intern met een carrousel bij de beoordeling van initiatieven, waar het sociaal domein ook bij is betrokken. Zo ontdekken ze hoe de omgevingsvisie als beoordelingskader kan dienen. Niet om initiatieven met de rode pen langs te gaan, maar om te onderbouwen waarom een initiatief wenselijk is of kan zijn. Zwolle werkt met het kompas ‘Zwolle gezond’, waarin gezondheid als afwegingscriterium is opgenomen.
Tot slot
De lessen die wij in de publicatie Gezondheid in de omgevingsvisie optekenen, laten zien dat gemeenten elk op een eigen manier te werk gaan. Dat is logisch, want er bestaat geen blauwdruk en gezondheidsopgaven verschillen per gebied. Naast de praktijkvoorbeelden en vijf aandachtspunten laat de publicatie vooral zien dat het centraal stellen van gezondheid tevens leidt tot een breder gedragen omgevingsambitie.
Lees ook: Inspiratie- en werkboek gezondheid en ruimte
Ruimtelijke ontwikkeling en herinrichting kan een belangrijke bijdrage leveren aan de aanpak van gezondheidsachterstanden, maar dan moet gezondheid wel een plek krijgen in de visie- en planvorming. Het Inspiratie- en werkboek gezondheid en ruimte helpt professionals op weg. Het boek biedt verdieping, praktische handvatten en inspirerende voorbeelden. Voor dit boek is met vijfentwintig gemeenten bekeken hoe ze gezondheid kunnen stimuleren en verschillen in gezondheidskansen kunnen terugdringen door ruimtelijk anders te handelen. Ook omvat het boek interviews met koplopergemeenten over hun aanpak om samenhang op gezondheid en ruimte te ontwikkelen en hoe zij de meerwaarde concreet maken.Dit artikel verscheen eerder op platform31.nl
Cover: ‘Gezonde wijk - Singapore’ door haireena (bron: Shutterstock)
Door Wessel van Vliet
Junior projectleider bij Platform31
Door Maarten Hoorn
Maarten Hoorn is projectleider ruimte bij Platform31 en daar onder meer de projectleider van het programma Stedelijke Transformatie.
Projectleider Platform31
