Vijf inzichten om tot de gewenste voorzieningen voor leefbare en vitale wijken te komen

Zonder een duidelijke strategie dreigt een toekomst waarin wijken vol staan met woningen, maar essentiële voorzieningen als groen, sportfaciliteiten en zelfs basale zorgvoorzieningen tekortschieten. Vanuit die zorg deelden vorige maand ruim twintig adviseurs hun praktijkervaringen tijdens een sessie van de Kring van Adviseurs (KvA) van de Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling (SKG). De vraag die centraal stond was: hoe borgen we de leefbaarheid en het voorzieningenniveau in een land waar de bevolking explosief groeit, de woningbouwopgave prominent aanwezig is in de ruimtelijke ordening en de ruimte steeds schaarser wordt?

Helma Born (directeur BPD) en Jacob Snijders (vm. voorzitter Wijkberaad Bezuidenhout) stuitten, onder begeleiding van Jasper Benus (managing partner Dietz), tijdens de introductie al op een groot aantal uitdagingen waar professionals mee te maken krijgen. Het tekort aan maatschappelijke voorzieningen is bijvoorbeeld niet enkel een ruimtelijke opgave. Door structurele (arbeids)tekorten in onder andere de zorgsector en het gebrek aan publieke middelen (denk aan het ‘ravijnjaar’ 2026) komt het vaak voor dat locaties met maatschappelijke functies blijven leegstaan.

Ook kan een gebrek aan sociale cohesie of sociaal ondernemerschap in wijken en buurten het enorm lastig maken om de voorzieningen die er zijn optimaal te laten functioneren. De puzzel is voor gebiedsontwikkelaars erg complex en kan in elk geval niet door alleen de markt worden gelegd, concludeerden Born en Snijders. Hier tegenover staat dat juist door het betrekken van bewoners en (netwerken van) maatschappelijke organisaties een deel van de opgaven door slimme samenwerkingen het hoofd kan worden geboden.

Vijf inzichten

Een andere belangrijke uitdaging is dat het afstemmen van maatschappelijke voorzieningen altijd maatwerk is. Het beleidsmatig ‘dichtregelen’ van normen voor voorzieningen kan ook enorm belemmerend werken, terwijl daar tegenover staat dat helemaal geen normen hanteren kan leiden tot het onderprogrammeren ervan. Tijdens een tweetal deelsessies kwamen de deelnemers vervolgens tot vijf inzichten om tot een betere balans en het gewenste voorzieningenniveau te komen in nieuwe en bestaande wijken.

1. Flexibele voorzieningen die met wijken meegroeien

Het huidige programmeringsmodel, waarin voorzieningen vaak worden gezien als statisch en onaantastbaar en de (grond)exploitatie vaak leidend is in de keuzes, volstaat niet meer volgens de gespreksdeelnemers. Flexibele ontwerpen die met de demografie van de wijk kunnen mee veranderen, zijn noodzakelijk. Zoals een van de experts opmerkte: “Je moet een basisfundament hebben waarin die flexibilisering in de tijd kan plaatsvinden." Als voorbeeld kan je denken aan speelplaatsen die om te vormen zijn tot sportvelden naarmate de bewoners ouder worden en hun behoeftes veranderen. Dit idee van een aanpasbaar voorzieningenmodel zou een fundamentele omslag betekenen in de planning en het beheer van leefbare wijken.

2. Leefbaarheid verankeren in de businesscase

Te vaak worden voorzieningen zoals gemeenschappelijke ruimtes of groenvoorzieningen als eerste geschrapt zodra de financiële druk toeneemt. De deelnemers benadrukken het belang van leefbaarheid als structurele waarde in de businesscase. In projecten zoals de Nieuwe Stad in Amersfoort werden voorzieningen strategisch meegenomen in de exploitatie omdat ze waarde verhogend werken. Hier werd de levendigheid van de buurt verhoogd door functies zoals een lokale supermarkt en placemakinginitiatieven. Hierdoor werd leefbaarheid een duurzame waarde en niet langer een restpost. "Placemaking moet niet tijdelijk zijn; het is essentieel voor de langetermijnwaarde en aantrekkelijkheid van een wijk."

3. Bewoners aan het roer

Een interessant aanknopingspunt in het succesvol exploiteren van voorzieningen is de right to challenge, waarbij bewoners een actieve rol nemen in het beheer van bijvoorbeeld groenvoorzieningen of gemeenschappelijke ruimtes. Uit een van de deelsessies kwam naar voren dat gemeenschapsparticipatie effectief kan zijn in wijken waar bewoners daadwerkelijk bereid zijn zelf het initiatief nemen. Door juridische ondersteuning en kennisuitwisseling aan te bieden kan dit instrument (vaker) gefaciliteerd worden. De ontwikkeling of het beheer van (maatschappelijke) voorzieningen bij de ‘gebruikers’ beleggen kan helpen bij het overeind houden of (ruimtelijke) beter benutten van bestaande voorzieningen.

4. Placemaking-fonds voor lange termijn-voorzieningen

Voorzieningen worden vaak als sluitpost behandeld. Een aantal deelnemers pleitte voor een speciaal placemaking-fonds dat langdurige ondersteuning biedt, zelfs als de businesscase krap wordt. Dit fonds kan bijvoorbeeld door ontwikkelaars en woningcorporaties worden gefinancierd. Zo’n fonds biedt een buffer voor cruciale voorzieningen, zoals groen en sociale ruimtes, en zorgt dat leefbaarheid niet afhankelijk is van korte termijnbeslissingen. Dit maakt het mogelijk om ook op lange termijn de leefbaarheid te behouden en te versterken.

5. Brede waarde van voorzieningen aantonen met maatschappelijke kosten-batenanalyses

De maatschappelijke waarde van voorzieningen zoals speelplaatsen en trapveldjes reikt verder dan financiële rendementen. Praktijkervaring en diverse onderzoeken laten zien dat deze voorzieningen een significante bijdrage leveren aan de gezondheid en sociale cohesie in wijken. Door een maatschappelijke kosten-batenanalyse systematisch op te nemen in het planningsproces, kan de bredere waarde van voorzieningen hardgemaakt worden. Dit biedt breder draagvlak voor investeringen.

Verrassend

De deelsessies en discussies werden met behulp van de door AI-aangestuurde participatietool Dembrane opgenomen en real-time geanalyseerd. Ondanks de breedte van de expertisegebieden van de aanwezige adviseurs, leidde deze werkwijze in de slotdiscussie tot versnelde consensus over de lessen. En belangrijker: dat er meer en andere aandacht voor het op niveau krijgen en houden van maatschappelijke voorzieningen moet komen. De rode draad uit de slotdiscussie was dan ook eenduidig: in de enorme bouwopgave is pertinent aandacht nodig voor de leefbaarheid van nieuwe en bestaande wijken. Maatwerk en flexibiliteit zijn daarbij essentieel om snel op de veranderende dynamiek in de samenleving in te kunnen spelen. En bovenal: het vraagt om een andere kijk op hoe markt, maatschappij en overheid samenwerken.