Persoonlijk INTERVIEW Hittestress, eenzaamheid en de energietransitie zijn complexe uitdagingen, die we moeten tackelen om een gezonde leefomgeving te kunnen realiseren. Hoe pakken we deze opgaven op? Architect Eric Frijters, lector Future Urban Regions en oprichter van ontwerpbureau FABRICations, ziet de oplossingen dichtbij komen met ontwerpend onderzoek en een integrale blik. “In plaats van alles een voor een op te lossen, waarom niet meerdere problemen tegelijkertijd? Innoveren we ook meteen.”
Hoe maken we onze leefomgeving gezonder?
"Door beter te begrijpen hoe we onze omgeving gebruiken. Vroeger zeiden we wel dat we gebruik meenamen in onze ontwerpen, maar we werkten vooral zoals we het hadden geleerd, altijd op dezelfde manier. Soms met een evaluatie achteraf.
Dankzij moderne technologie is gebruik nu te meten. Satellieten en mobiele telefoons meten waar we zijn en hoeveel we bewegen. Daardoor is veel beter te zien hoe we onze omgeving gebruiken. Niet alleen wij mensen, maar ook hoe de stromen van materialen of energie lopen. Bovendien blíjven we meten en produceren we zelf data, door sensoren aan te brengen op alles wat we maken. Je brengt zo als het ware de stofwisseling van een plek in kaart.
Stapel je alle data, bijvoorbeeld in een aantal lagen op een kaart, dan zien we scherper waar uitdagingen en kansen liggen. Waar ingrepen nodig zijn om gezond leven te bevorderen, want ontwerp kan een gezonde levensstijl aanmoedigen. Door plekken te maken die ontmoeting stimuleren, asociaal gedrag tegengaan en eenzaamheid beperken. Een omgeving die gebruikers uitdaagt gezonde keuzes te maken, is een gezonde omgeving."
Een omgeving die gebruikers uitdaagt gezonde keuzes te maken, is een gezonde omgeving
"Als kader daarbij hanteer ik de Schijf van Zes: veerkrachtige infrastructuur, duurzame energie, een zo gesloten mogelijke materialencyclus, sociaal-culturele verbondenheid, vitale economie en gezond leven. Zes perspectieven om naar plekken te kijken en waar je indicatoren aan kunt hangen om de prestaties op die gebieden te meten."
Grote thema’s, hoe pakken we die dan op?
"Door betere vragen te stellen. Best lastig, omdat opdrachtgevers in steeds grotere collectieven werken die niet scherp hebben wat ze vragen, omdat ze uit verschillende disciplines komen. En omdat ontwerpers niet gewend zijn prestaties uit te denken. Dat komt door de uitvraag: als een gemeente zegt: ‘Ontwerp twaalf klaslokalen en een kantoor voor de directeur’, dan krijg je dat. Wat als er wordt gevraagd: ‘Ik wil mensen opleiden en zich laten ontwikkelen.’ Is een gebouw dan altijd het antwoord?
Nu worden gezond leven en eenzaamheidsbestrijding vaak uitgevraagd in tenders, maar waarop wordt gegund? Want hoe we dit kwantificeren, weten we niet. Dus kunnen ontwikkelaars tegen elkaar opbieden: 'Ik maak een wijk waar bewoners vijf jaar langer leven!' 'Ik een waar je tien jaar ouder wordt!' Opdrachtgevers moeten nú leren daar bewijs voor op te halen, om door die beloftes heen te kunnen prikken.
Gebruik meenemen in de uitvraag kan als je eerst ontwerpend onderzoek doet. Dus niet meteen om een ontwerp vragen, maar starten met de spaghetti van al die actoren en factoren aan de voorkant te ontwarren. Vragen waar iedereen staat, een idee ontwikkelen, daarna kiezen, onderhandelen, is het idee voorstelbaar en houdbaar? Loopt iedereen warm?"
De noodzaak van ontwerpend onderzoek in gebiedsontwikkeling is een steeds terugkerend vraagstuk. De zoektocht naar het antwoord blijft actueel, zoals in ‘De Stad van de Toekomst’, de ontwerpstudie van de BNA. De TU Delft praat de komende maanden met opdrachtgevers en ontwerpteams over de meerwaarde van ontwerpend onderzoek in gebiedsontwikkeling. Resultaten verschijnen op www.gebiedsontwikkeling.nu. Reacties op deze bevindingen en eigen ervaringen met de inzet van ontwerpend onderzoek binnen gebiedsontwikkeling ontvangen we graag via redactie@gebiedsontwikkeling.nu
"Dan pas onderzoeken of het maakbaar, uitvoerbaar en bruikbaar is. Ontwerpend onderzoek betekent meer investeren in de ‘fuzzy front end’, langer en beter nadenken over de opgave. Dat kost wat, maar het levert vanuit het oogpunt van duurzaamheid veel op. Want een betere vraag levert een betere oplossing op. Goedkoper dan achteraf van alles te moeten repareren."
Volgen innovaties dan vanzelf?
"Ja, want op deze manier kijk je integraal naar een opgave. En kansen doen zich voor nu de energietransitie zich aandient. Waarom bundelen we energieopgaven niet met die voor mobiliteit en ecologie? Stel: straks stopt de energiecentrale in Geertruidenberg met warmteproductie. Dan hebben de leidingen tussen Breda en Oosterhout nieuwe voeding nodig, bijvoorbeeld restwarmte uit Moerdijk of andere duurzame warmtebronnen in de omgeving. De grond gaat dan sowieso open. Als we dan eens de loop van die warmteleidingen koppelen aan verbindingen tussen de omliggende steden. Op die leidingen leg je fietssnelwegen aan voor de mensen uit Oosterhout die in Tilburg werken, of die vanuit Breda dagelijks forensen naar het bedrijventerrein in Moerdijk. Breda blij, want zij zitten met een verstopte ringweg om hen heen. Bovenop die leidingen zet je geen huizen neer, dus waarom daar geen ecologisch netwerk van maken? Brabant moet namelijk nog steeds de Ecologische Hoofdstructuur versterken.
En kan de warmte die de retourstroom in die warmteleidingen oplevert, in de winter niet het fietspad beschermen tegen bevriezing? Hoeven we niet te strooien! Is er belijning te maken met ledverlichting, zodat de breedte van het rijvlak zich aan kan passen aan de stroom fietsers? Klinkt allemaal technisch, maar je bevordert er ook beweging mee. En natuurbeleving draagt bij aan het welzijn van mensen, dus deze oplossing voldoet ook aan de Schijf van Zes. Ik weet zeker dat Heijmans dit kan en ik daag jullie graag uit dit mee te maken."
Klinkt fantastisch. Wat staat er nog in de weg?
"Het kostenplaatje: als we zoveel investeren in de voorkant van een traject, en de baten volgen pas veel later, bij wie liggen die kosten dan? Voor wie is de ontwikkelde waarde? We moeten nadenken over waardemodellen die dit soort duurzame ingrepen op de lange termijn mogelijk maken. Ook tenders helpen niet. Overheden zijn als de dood voor preferred partnerships, maar ja, wat als er maar één bedrijf is dat Tesla’s maakt? Werk je daar dan niet mee? Innovatie kan door de tendercultuur worden geremd. Het tegen elkaar opbieden voor het verwerven van grond is leuk voor de aanbieder, maar de daarmee gecreëerde overwaarde kan niet meer worden geïnvesteerd in innovatie."
Op drie plekken in de bouw worden tonnen uitgegeven aan een inschrijving, terwijl één partij het gaat maken
"Bovendien is het tenderproces in zichzelf een ongelooflijke verspilling van geld, geld dat niet naar kwaliteit van onze omgeving gaat. Bedrijven moeten dure teams optuigen, op drie plekken in de bouw worden tonnen uitgegeven aan een inschrijving, terwijl één partij het gaat maken. Als je het mij vraagt, is dat maatschappelijke schade. We zijn met z’n allen slim genoeg om een systeem van opdrachtverstrekking te ontwerpen dat frauduleuze situaties uitsluit en zo transparant en eerlijk mogelijk werk verdeelt."
Wat heb je nodig?
"Bedrijven die stappen in de goede richting willen zetten en een onderzoekende houding hebben, zoals Heijmans. Bij jullie herken ik de nieuwsgierigheid naar oplossingen die nog niet op grote schaal worden toegepast. En juist nu, in deze goede economische omstandigheden, kunnen we samen stappen zetten. Reorganiseer je uitgaven – leg die marketing- en innovatiebudgetten maar eens naast elkaar - en probeer een voorsprong op te bouwen. En als laatste zie ik graag een actieve toenadering van bouwers naar ontwerpers. Vertrouwen is nodig, in plaats van te werken in een juridisch dichtgetimmerde digitale omgeving, zoals een BIM-tekening. Denk in ketens, geef feedback op elkaar in het voortraject, vraag elkaar naar belangen en kennis, dan is er ook vertrouwen in de uitvoering.”
Cover: René Koster - Heijmans
Dit artikel verscheen op 8 augustus op www.heijmans.nl
Cover: ‘Eric frijters’
Door Marit Overbeek
Online storyteller bij Heijmans
