Vloeken in New Babylon - Verslag jaarcongres Architectuur & Woningbouw

Hoewel het in de ochtend vooral om mentaliteitsveranderingen en cultuuromslagen leek te gaan, werd het gedurende de dag overduidelijk dat al een koerswijziging in gang is gezet, en dat op talloze fronten met nieuwe denkmodellen en in nieuwe samenwerkingsverbanden wordt gewerkt.

De ochtend van het congres staat in het teken van de transities in maatschappij, woningbouw en architectenbranche. Harm Tilman schetst in een korte introductie de rijkgeschakeerde problematische situatie waarin we ons bevinden. Het geld is op en er is sprake van een terugval in de nieuwbouwproductie terwijl de discrepantie tussen woningaanbod en consumentenvraag nog nooit zo groot is geweest. Demografische ontwikkelingen leiden ertoe dat in 2040 tachtig procent van de bevolking in stedelijk gebied zal wonen en dat een groot deel tegen die tijd vergrijsd zal zijn. Dat stelt grote eisen aan de bebouwing. Wat bijgebouwd wordt zal bovendien goedkoper moeten zijn om te kunnen concurreren met de in waarde gedaalde bestaande voorraad, en aan andere wensen van steeds mondigere gebruikers moeten voldoen. De problematiek is net zo omvangrijk en pluriform als de mogelijke antwoorden. En het is altijd de vraag of je die op een dergelijk congres gaat krijgen.

Vloeken in de kerk

Er volgen drie keynote-lezingen van Jan Rotmans, Willem Verbaan en Gus Tielens. Met zijn betoog ‘In het Oog van de Orkaan, waar staat de architect?’ trekt hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans op zijn gebruikelijke cabareteske wijze fel van leer. Rotmans roept vrijwel direct dat alles in vredesnaam anders moet, dat architecten vooral niet moeten geloven dat oude tijden terugkeren, en dat er al helemaal geen gebouwen meer ‘als dit’ (New Babylon, Meyer en Van Schooten Architecten) gebouwd mogen worden!

Na dit vloeken in de kerk werpt Rotmans zijn blik op de toekomst waarin de focus volgens hem vooral zal liggen op renovatie in plaats van op nieuwbouw, en dat we meer met anderen zullen gaan samenwerken in veel meer horizontale structuren. We gaan naar een situatie van onzekerheden, waar oude instituten worden afgebroken en een maakindustrie ontstaat waarin de consument zelf producent wordt. Hierin komen begrippen als ‘gebruik’ (en huren) in plaats van ‘eigendom’ centraal te staan. ‘Keuzevrijheid’ in plaats van wetten en regels, en ‘baten’ in plaats van ‘kosten’. Interessante zaken om aan nieuwe woonconcepten en woningtypologieën te koppelen, maar wat dat allemaal voor de architect betekent? In de ogen van Rotmans wordt de bouwer leidend, en de architect een dienstbaar, luisterend, organisch organiserende figuur in het bouwproces.

Alles stroomt

Willem Verbaan, lector Vastgoedeconomie aan de HvA, vervolgt het transitieverhaal onder de titel ‘Panta Rhei’, ofwel ‘alles stroomt’, alles is in beweging. Hij citeert trendwatcher Adjiedj Bakas: ‘De staat is uit, de stad is in’ en vertelt dat de tijd waarin het oude businessmodel waarin alles is gebaseerd op grondexploitatie definitief over is, dat we op zoek moeten naar iets anders en daarvoor anders moeten leren kijken. Aan de hand van prachtige voorbeelden van dwarsdenkers loodst hij ons naar een toekomst waarin alles draait om ‘maintainance’ in plaats van om ‘build’. Als we werkelijk anders durven denken zal er ook geld van andere plekken toestromen, meent hij. We moeten denken in gebieden in plaats van in objecten, meer werken in PPS-constructies en andere, slimme businessmodellen ontwikkelen waarin kostenposten worden omgezet in inkomstenbronnen (zoals Abri’s die dankzij reclame niet alleen geld kosten maar ook geld genereren). Het geld is er wel, het moet alleen anders gegenereerd worden. Voorbeelden waarin burgers en partijen zelf initiëren, investeren, participeren en beheren passeren de revue, zoals de New Yorkse High Line en dichter bij huis de Tesselse veerdienst TESO, en de onlangs aan een consortium (met o.a. VolkerWessels en Ballast Nedam) gegunde transformatie van het Food Center in Amsterdam. Stuk voor stuk projecten die op nieuwe manieren georganiseerd en gefinancierd worden.

Liefde voor ruimte

De derde spreker, architect Gus Tielens (Korth Tielens), houdt onder de titel ‘Liefde, Lef en Lange duur’ een persoonlijk pleidooi voor het streven naar ruimtelijke kwaliteit. Ze laat bewust een ander geluid horen na twee verhalen over middelen en processen, juist omdat architectuur concreet en fysiek is. Met haar bureau voelt ze in deze tijd de noodzaak om de liefde voor ruimte te benadrukken en toont aan de hand van citaten van Jaap Bakema en een aantal recente woningbouwprojecten, wat lef en liefde van opdrachtgevers en architecten kunnen betekenen voor kwaliteit, en hoe deze begrippen uiteindelijk leiden tot duurzame projecten.

Klant aan het stuur

Tijdens een minidebat aan het einde van de ochtend schuiven ook Adri Duivesteijn (lid van de Eerste Kamer namens de PvdA) en Roel Steenbeek (Voorzitter Raad van Bestuur Ymere) aan. Steenbeek vertelt hoe zijn corporatie ‘de klant’ veel meer aan het stuur probeert te krijgen, ‘want deze wil geen blauwdruk meer’. Juist nu er minder geld is moet de corporatie anders in de keten gaan staan en een faciliterende rol aannemen. Het is in het straatje van Duivesteijn die stelt dat wanneer de overheid mensen de mogelijkheid geeft eigen initiatieven te ontplooien het massaal en met liefde zal gebeuren. Voor architecten ziet hij een verbreding van hun taken weggelegd: van architect tot initiatiefnemer en ontwikkelaar.

Projectontwikkeling voor dummies

In de middag staat een bonte verzameling workshops op het programma waarvan ik er twee bijwoon. De eerste draagt de enigszins ludieke titel ‘Projectontwikkeling voor Dummies’ van selfmade ontwikkelaar Edwin Oostmeijer en architect Jeroen van Mechelen. Aan de hand van acht stellingen doen zij op persoonlijke wijze uit de doeken hoe je in deze tijd te werk kan gaan. Beide mannen pleiten voor het volgen van je eigen intuïtie, het afwijken van gebaande paden en het vastbijten en lak hebben aan mensen die beweren dat er geen markt is voor je idee. Helemaal van deze tijd is de tip om je idee te delen opdat je gelijkgestemden vindt.

Inzetten op co-making De tweede workshop wordt geleid door Roel Steenbeek van Ymere. Opmerkelijk is dat zijn corporatie er voor kiest te blijven ontwikkelen terwijl de voorspellingen uitwijzen dat tegen 2017 nog maar 50 procent van de corporaties zich met nieuwbouw zal bezighouden. Daarnaast kiest Ymere voor een complete vernieuwing van de organisatie. Er is veel meer overleg met toekomstige bewoners en in tegenstelling tot de traditionele aanbestedingen gebeurt op dit moment bijna alles in co-making. Alleszeggend is het contrast tussen het Amsterdamse megawooncomplex Laan van Spartaan dat nog in 2011 werd opgeleverd, en de wijk Nobelhorst in Almere die stapje voor stapje uit Buurtcoöperaties wordt opgebouwd: kleinschaligheid en eigen initiatief troef.

Huis als baken

De middag wordt afgesloten met een poëtische lezing van Stephen Bates, architect en Professor of Urbanism and Housing T.U. Munchen. Een opmerkelijk verhaal getiteld ‘On Continuity’, over architectonische waarden van lange duur. En hoewel het in eerste instantie in contrast lijkt met het voorgaande programma dat bol stond van kantelpunten en transitiedenken, zijn er ook parallellen met bijvoorbeeld de verhalen van Verbaan en Tielens. Het gaat over de intrinsieke waarden van het wonen, over ‘comfort’, ‘mediation’ en ‘proximity’: het huis als rotsvast baken. Dat stemt gerust maar prikkelt vooral ook tot nadenken over we wat we in een stormachtig snel veranderende samenleving zouden moeten behouden en in hoeverre we kunnen voortbouwen op tradities en waar we moeten loslaten.

Foto's: Get in the Picture, Hans de Vries