Voor het COA laat de toekomst zich moeilijk plannen

De uitdagingen in het vluchtelingenhuisvestingsvraagstuk: flexibiliteit, draagvlak en een glazen bol

Om met de deur in huis te vallen: hoewel de vluchtelingendeal tussen de Europese Unie en Turkije haar vruchten lijkt af te werpen – het aantal asielzoekers dat zich meldt, daalt momenteel – zijn maar liefst 30.000 opvangplekken nodig. En idealiter worden deze nog in 2016 gevonden.
Dat dit op zijn zachtst gezegd een uitdaging is, wordt duidelijk wanneer dit aantal wordt afgezet tegen de huidige bezetting (ruim 40.000) en de moeite die het gekost heeft dit aantal te realiseren. Hier komt nog eens bij dat het ‘laaghangend fruit’ inmiddels wel geplukt is: de meest voor de hand liggende locaties – zoals het Rijksvastgoed – zijn voor zover mogelijk al benut.
Bovendien geldt bij het realiseren van opvanglocaties hierbij ook voor het COA de planningsrealiteit van alledag: óók voor asielzoekerscentra (AZC’s) moeten de reguliere procedures doorlopen worden en gelden aanbestedingsregels. Dit principe van goede ruimtelijke ordening en consistent beleid is moeilijk te verenigen met de gewenste snelheid en flexibiliteit. Terwijl die laatste volgens Vliegenberg zo belangrijk zijn, omdat de behoefte aan opvangplekken moeilijk te voorspellen is. Het COA kijkt twee jaar vooruit; maar wie had in 2013 (het jaar met de laagste bezetting sinds het COA is ontstaan, in 1994) kunnen voorspellen dat twee jaar later de bezetting gestegen zou zijn met 43.700 opvangplekken (zie onderstaande afbeelding)? Het kunnen voorspellen van de instroom zou het COA dan ook enorm helpen om op tijd te kunnen anticiperen.

Aantal opvangplekken door de tijd heen. Bron: COA

Draagvlak en de realiteit
De opvangcapaciteit voor vluchtelingen hangt vanzelfsprekend mede af van de politieke werkelijkheid – wat veelal een andere is dan de alledaagse. Dat heeft bijvoorbeeld te maken met het verschil tussen de conclusies die op politiek niveau getrokken worden uit de grote lijnen, terwijl de praktijk waarin het COA werkt weerbarstiger is. En ook hangt dit samen met het bestuurlijk én het maatschappelijk draagvlak voor dit thema. Hoe bepalend dit (ontbreken van) draagvlak kan zijn, is afgelopen periode helaas een aantal keren pijnlijk duidelijk geworden.
De invloed van sociale media op beeldvorming en draagvlak is hierbij niet te onderschatten. En hoewel veel berichtgeving over dit thema feitelijk niet klopt, is het volgens Vliegenberg voor het COA onbegonnen werk tegen deze stroom in te gaan. Er ligt op dit vlak dus zeker een uitdaging; want hoe mooi zou het zijn als het COA met behulp van (positieve berichtgeving op) sociale media het draagvlak voor opvangplekken kan vergroten?
Dit was een discussiepunt dat één van de young professionals inbracht. Specifieker: hoe kan positieve beeldvorming bereikt worden? Vliegenberg refereerde in deze context aan de foto van het overleden Syrische jongetje Alan, liggend in de branding van het strand van Bodrum. Deze tragische foto ging de wereld over, en heeft veel impact gehad op het maatschappelijk debat.
Het is natuurlijk ontzettend cru dat er – blijkbaar – een dergelijke gebeurtenis, of sterker nog: een zichtbaar bewijs van zo’n gebeurtenis, voor nodig is om de mening van de massa (in ieder geval tijdelijk) te nuanceren.

Oplossingen?
Begin juli hebben Rijksbouwmeester en het COA de winnaars bekend gemaakt van de prijsvraag die zij hadden uitgeschreven voor creatieve, innovatieve, en flexibele oplossingen voor het vluchtelingenhuisvestingsvraagstuk. Deze innovaties kunnen – hopelijk – over enige tijd van betekenis zijn in oplossing van (onder andere) de huisvestingsproblematiek.
Op korte termijn lijkt het vooral van belang dat huisvesting voor statushouders, dus voor vluchtelingen met een (al dan niet tijdelijke) verblijfsvergunning, een impuls krijgt. Vliegenberg stipte namelijk aan dat hier momenteel een grote bottleneck zit: in asielzoekerscentra wachten zo’n 16.000 mensen met verblijfsstatus op (reguliere) huisvesting. En waar gemeenten geen verplichting hebben mee te werken aan opvang van vluchtelingen (in AZC’s), hebben ze die wél voor het zorgen voor huisvesting voor statushouders. Hoe en op welke termijn deze taak door de gemeenten daadwerkelijk opgepakt wordt, is dus uiterst belangrijk – niet alleen op het niveau van het vluchtelingenhuisvestingsvraagstuk, maar natuurlijk zeker ook op individueel niveau. Het hebben van enige mate van zelfbeschikking en privacy zijn immers twee van de meest basale menselijke behoeften.

Het COA streeft uiteindelijk naar een mix in haar vastgoedportefeuille. Die bestaat idealiter uit een kernvoorraad van 14.000 plaatsen voor een termijn van minimaal 15 jaar, een flexibele voorraad van 8.200 plaatsen voor de middellange termijn (10 tot 15 jaar, maar met breakoptie), een flexibele voorraad voor 5 jaar (met mogelijke verlenging) voor nog eens 12.000 plaatsen, en daarnaast een buffer voor 1.500 plaatsen. Dit vastgoed kan, al naar gelang de afspraken en flexibiliteit, allerlei vormen aannemen – van kazerne tot kantoor en van stacaravan tot leegstaande gevangenis.

Portefeuille COA: voorbeelden van alle typen vastgoed. Bron: COA

Naar aanleiding van vragen hierover van de young professionals schetste Vliegenberg wat zoal haalbare businesscases zijn. Conclusie: er is veel mogelijk en met verschillende soorten partijen (beleggers, ontwikkelaars, corporaties) heeft het COA al zaken kunnen doen. Deels komt dit door handig gebruik van transformatiemogelijkheden in de bouw (zoals het gebruiken van plug-and-play natte cellen) of juist van standaardproducten (zoals kant-en-klare woonunits). En deels omdat een relatief korte bezettingstijd voor het COA (1,5 jaar) al tot een sluitende case kan leiden – waarmee tijdelijke constructies in beeld komen, bijvoorbeeld om de proceduretijd voor een bestemmingsplanwijziging in een herbestemming te overbruggen. Essentieel is dat beide partijen (bereid zijn tot een gesprek over) slim omgaan met financiering én dat belangen gestapeld worden. Via ditartikel is meer te lezen over succesfactoren en knelpunten in huisvesting voor statushouders in bestaande gebouwen.

In het komen tot haalbare en wenselijke oplossingen voor de huisvesting van vluchtelingen is het, concluderend, zaak dat de verantwoordelijkheid die – hopelijk! – gevoeld wordt voor het bieden van veiligheid en geborgenheid, omgezet wordt naar daden. Hiervoor zullen alle partijen moeten (kunnen) meebuigen.

De Young Professionals-redactie van Gebiedsontwikkeling.nu kwam, onder aanvoering van Daniëlle Niederer en Helma Born, 21 juni jl. bij elkaar bij Procap in Utrecht. Gastspreker was Iris Vliegenberg, vastgoedregisseur COA.

En verder: 'Tienduizenden extra sociale huurwoningen nodig'