Wandelen in de buurt en rond het dorp, goed voor lijf, geest en gebiedsontwikkelingen

We weten al langer dat wandelen goed is voor de mens, maar de afgelopen jaren is deze manier van voortbewegen werkelijk hot geworden. In de strijd tegen obesitas bijvoorbeeld, maar ook bijvoorbeeld als manier om therapie te ondergaan – we lezen over ‘walk&talk’ of ‘erop uit met je therapeut’: samen lopen in dezelfde richting zorgt voor minder spanning. Het zal niet verbazen dat het wandelen inmiddels ook in het moderne werken is doorgedrongen. Op 4 april aanstaande is er weer de landelijke Wandel Tijdens je Werkdag, in het leven geroepen door Wandelnet om de kantoormens die dagelijks 9,1 uur zit in beweging te krijgen.

Nieuw narratief

Ook in onze vakwereld is er veel aandacht voor de benenwagen. Het bewegen in het werklandschap bijvoorbeeld, dat wordt gekoppeld aan het aantrekkelijker inrichten van bedrijventerreinen en kantoorparken. Wethouder Ashley North van Leiden die 2024 uitriep tot het Jaar van de Voetganger. Vincent Baptist die op Katendrecht met buurtbewoners wandelt om de gevolgen van gentrification te bespreken. Wandelprofessor Zef Hemel die al lopend werkt aan een nieuw narratief voor Noord-Nederland. Het denken over de lange termijn door planologen, maar ook de prijsopdrijvende werking van meer ruimte voor de voetganger. En niet in de laatste plaats de aandacht voor de wandelbare stad, de 15-minutenstad en de stad op ooghoogte.

Bij dat laatste thema worden tegenwoordig buitengewoon moderne technieken (uit andere wetenschappen bovendien) ingezet om de relatie tussen voetganger en gebouwde omgeving beter te begrijpen. Een recente Amerikaanse studie bracht aan de hand van filmbeelden in kaart dat voetgangers in Boston, New York en Philadelphia steeds harder wandelen en steeds minder op straat ‘socializen’, informele ontmoetingen zijn ver te zoeken. De opkomst van de almachtige en aandachttrekkende smartphone heeft daar veel mee te maken.
Dichter bij huis publiceerden Frank Suurenbroek en Gideon Spanjar recent een boek om meer greep te krijgen op de ontwikkeling van goede hoogbouw in steden, bezien vanuit het perspectief van de wandelende mens. Daarmee voortbouwend op het werk van stedenbouwkundigen als Raymond Unwin, die al veel eerder met publicaties als ‘Town planning in practice’ (1909) de focus richten op hoe mensen hun omgeving waarnemen en welke ontwerpprincipes daaruit zijn te destilleren.

In het boek ‘Kleine filosofie van het ommetje’ vinden we van deze inzichten niets terug. Auteur Pieter Hoexum wil zich ook zo ver als mogelijk houden van vaktermen als ‘openbare ruimte’ en ‘ruimtelijke ordening’, hoewel dat natuurlijk nooit helemaal lukt in een beschouwing over hoe mensen zich voortbewegen in de eigen buurt. Maar verder vormt Hoexum’s betoog een prettig alternatieve benadering van dit thema en hij geeft daarmee een vervolg – op een hoger schaalniveau – aan zijn eerdere publicatie over het Nederlandse rijtjeshuis. Hoexum kunnen we daarmee scharen in de traditie van auteurs als Wytold Rybczynski en Bill Bryson die vanuit een niet-vakmatig perspectief kijken naar architectuur en stedenbouw. En deze onderwerpen daarmee toegankelijk maken voor een veel breder publiek.

Omgeving ontdekken

Hoexum hangt zijn verkenning van het fenomeen ‘ommetje’ – dat hij terugbrengt tot naar buiten gaan vanuit de woning om te gaan lopen, denken en kijken – op aan zijn verhuizing van de Purmerendse Vinex-wijk Weidevenne naar de bloemkool-woonerfbuurt Noord Hofland in Voorschoten. Om zijn nieuwe woonomgeving te ontdekken, is Hoexum ommetjes gaan maken, op de fiets maar vooral ook wandelend. Hij heeft er verschillende ontdekt: van de wandeling in en rondom de eigen buurt tot en met een uitje naar de nabijgelegen wijk Stevenshof in Leiden.

Aan de hand van deze wandelingen laat Hoexum tal van filosofische begrippen de revue passeren maar hij gaat net zo goed in op heel praktische zaken als straatverlichting en –meubilair. Tal van grotere thema’s zoals de anonimiteit van de jaren 60 stedenbouw, de dominantie van de auto, het eigenaarschap van de stad en de genoemde opkomst van de 15-minutenstad komen daarbij ook aan bod. Zo blijkt het ommetje – ook al wil Hoexum dan wegblijven van vakbegrippen – toch de nodige connecties te hebben met gebiedsontwikkeling. Mooi is de verhandeling over de verschillende soorten voortbewegen: van het echte wandelen in de vrije natuur via het flaneren in een stedelijke omgeving tot en het maken van ommetjes in de eigen buurt.

Hoexum toont zich een meester in de Nederlandse taal, met zelf bedachte begrippen als ‘ommetjemine’, vergelijkbaar met aspirine – als middel tegen te veel binnen zitten (‘binnenitis’). Ook legt hij interessante dwarsverbanden naar de muziek en de cartografie. Al met al is zijn boek een zeer leesbaar en boeiende tekst voor gebiedsontwikkelaars aan publieke en private kant, die meer willen doen met wandelmogelijkheden in bestaande en nieuwe gebieden.

Ommetjes verdwenen

Dat een ommetje ook een belangrijke leefbaarheidsdimensie heeft, wordt duidelijk uit het artikel dat cultureel geograaf Mark Sekuur onlangs schreef over de terugkeer van de ‘dorpsommetjes’. Hij neemt zijn lezers mee op de vijf km lange wandelroute rondom het Groningse dorp Huizinge (bekend van de zwaarste aardbeving in Nederland). Sekuur reconstrueert dat veel dorpsommetjes zijn verdwenen ten tijde van de ruilverkaveling vanaf het midden van de vorige eeuw: “Veel dorpen hadden korte wandelpaden en ommetjes die verbonden waren met agrarische activiteiten. Deze paden ontstonden als natuurlijke verbindingen, gevormd door de dagelijkse gang van bewoners, boeren en ambachtslieden.”

Met de ruilverkaveling werd het agrarisch landschap veel grootschaliger ingericht en daarmee ook veel minder toegankelijk. Naar schatting zou er tussen 1950 en 1980 30.000 km aan paden zijn verdwenen. En omdat er in Nederland geen Public Right of Way bestaat zoals in Engeland (het publieke recht van overpad via een specifieke route), kunnen boeren met succes recreanten van hun grond weren. Een stapje verder gaan diverse Scandinavische landen, waar zelfs een Right to Roam bestaat (of zoals de Noren zeggen allemansretten): het mogen betreden van alle particuliere grond zolang deze niet wordt beschadigd.

Gebiedskenmerken

In Nederland moet diegene die wil ‘struinen’ zich vooralsnog aan de gebaande paden houden. Volgens Sekuur worden er rond steeds meer dorpen ommetjes gemaakt en dat heeft meerdere voordelen. Het is goed voor de fysieke en mentale gezondheid maar bevordert bovendien de ‘sociale cohesie’ in het dorp, omdat bewoners samen het beheer en onderhoud van het wandelpad voor hun rekening nemen. En niet in de laatste plaats dragen de ommetjes bij aan meer bewustwording van de eigen omgeving, door het zichtbaar maken van de lokale gebiedskenmerken. Voor het zover is, moet eerst met de betreffende grondeigenaren tot overeenstemming worden gekomen over het gebruik van hun land. Via de Boerenlandpadenregeling kunnen de afspraken worden geformaliseerd. Ook hebben diverse provincies subsidies ingesteld voor de aanleg. ANWB en Wandelnet bepleitten in 2024 voor een nationale regeling die het wandelen over boerenland aantrekkelijker moet maken.