'We hebben ons blindgestaard op de cijfers'

Ewald Engelen is als hoogleraar financiele geografie aan de Universiteit van Amsterdam een buitenbeentje in het wetenschappelijke debat over de Europese schuldencrisis. Niettemin heeft hij zich ontpopt als een 'mediaprofessor', die fel van leer trekt tegen alles wat maar enigszins riekt naar de gevestigde orde. Met zijn optredens in Buitenhof, De Wereld Draait Door en Pauw en Witteman en in zijn columns in De Groene en Het Parool is hij een van de meest opiniërende 'talking heads' in het mediacircus rond de crisis.

In de deze week verschenen bundel Een ongeluk in slow motion, haalt Engelen opnieuw uit naar de 'zelfbenoemde elite' van politici, bestuurders, bankiers, advocaten en economen. 'De telgen van Tinbergen weten het stomweg ook niet.' Een gesprek met een enfant terrible, die vanuit zijn werkkamer uitkijkt op Artis.

Naar eigen zeggen bent u begonnen als talentloze romanschrijver met uitzendbaantjes. Kunnen we die pennenvruchten nog ergens vinden?

'Nee, mijn roman ligt ergens in een diepe la. Alleen als ik me ongelukkig voel werp ik er wel eens een smachtende blik op. Wie weet dat ik het na mijn emeritaat nog eens afmaak. Als tekstschrijver heb ik van alles gedaan. Zoals een interview met Mai Tai voor de Muziek Express, en met Wubbo Ockels voor de Veronica Gids.' Engelen koos voor de wetenschap. 'Ik wilde het diepste van het diepste.'

Na een studie filosofie en een dissertatie over medezeggenschap in beursgenoteerde ondernemingen, is hij via diverse projecten bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid op de leerstoel financiële geografie aan de Universiteit van Amsterdam benoemd. Als hoogleraar financiële geografie bent u zeer kritisch over economen. Maar wat is een financieel geograaf eigenlijk?

'Kijk naar Amsterdam: de binnenstad is een weerslag van het financieel centrum dat het in de 19de eeuw was. Overal zie je gebouwen die als kantoor zijn neergezet voor verzekeraars, handelshuizen, de beurs. Veel van die activiteiten zijn naar de periferie van de stad gegaan, of letterlijk verdwenen. Het beursgebouw is folklore; door de technologische veranderingen vindt de handel in een virtuele wereld plaats. Dat zette mij weer op een ander spoor: waar worden de ontwikkelingen in de financiële sector door bepaald?

Financiële geografie is heel inductief (waarnemingen gelden als vertrekpunt, red.), terwijl de economische wetenschap heel deductief (verschijnselen worden vanuit de theorie verklaard) is. Geografen zien dat financiële producten als opgeknipte en doorverkochte hypothecaire leningen "plaatsloos" zijn geworden, waardoor de koper alleen maar getallen ziet over risico en rendement. Terwijl die belegger eigenlijk naar de buurten had moeten gaan waar de gefinancierde huizen staan. Dan had hij geweten wat de werkelijke risico's waren.'

Dat is mooi, maar ook financieel geografen hebben niet tijdig gewaarschuwd voor de krediet- en schuldencrisis.

'Dat is waar. (Lachend) Er is natuurlijk ook maar één leerstoel ter wereld, en daar zit ik op. Gedurende de crisis hebben we wat meer aandacht gekregen, maar het is internationaal een kleine groep. Bovendien is de maatschappelijke status van financiële geografie gering. Als er behoefte is aan advies en commentaar, dan grijpen overheid en media naar de bekende kaartenbak met namen van economen. Een website als Me Judice (Nederlandse economen in debat, red.) heeft een panel opgezet, waarin ik de enige niet econoom ben.

Achteraf moet je constateren dat die dominantie van de economische theorie een slechte zaak is. Om deze crisis aan te pakken moeten we de kennis van veel meer disciplines dan alleen de economie gebruiken. Degenen die wel in een vroeg stadium waarschuwden voor de crisis, kwamen uit de marges van de economische wetenschap. Economen die bereid waren ook kennis uit bijvoorbeeld de sociologie of antropologie te gebruiken. Dat is veelzeggend.'

U heeft als 'mediaprofessor' in elk geval geen last van straatvrees. De toonzetting van uw columns is behoorlijk hard en doet bijna aan Theo van Gogh denken. 'Iedereen heeft verschillende personages. Ik ook. Als academicus schrijf ik teksten van 8000 woorden in het Engels, die worden verstopt in tijdschriften die twee jaar later door twintig mensen worden gelezen. Maar ook als burger maak ik me grote zorgen, en het is prettig dat ik een uitlaatklep heb om te schrijven over de enorme stupiditeit die ik aantref. Wat de toon betreft: er is zo veel te lezen. Dus als je gelezen wilt worden, dan moet de lezer de argumentatie in worden gezogen. Een van de middelen is dan een scherpe stijl. Highbrow combineren met platte scheldwoorden: soms werkt dat. Bovendien moet je het leuk houden voor jezelf.'

Hoort een hoogleraar niet genuanceerd te zijn?

'Dat is een ouderwetse opvatting van wat een hoogleraar is. Het salaris is inmiddels ook niet meer om over naar huis te schrijven. Mijn wetenschappelijke reputatie is voor mij vooral van belang bij de contacten met het buitenland waar mijn collega's zitten. Daar hebben ze geen benul van mijn columns. In Nederland zeggen mensen wel "moet dat nou", maar die lezen weer alleen de columns en niet het wetenschappelijke werk. Mijn meerderen aan de universiteit zijn lang niet altijd blij met mij. Ik moet zorgen dat ik geen gaten laat vallen, dat ik niet word afgerekend op te weinig onderzoek of onvoldoende lesgeven.'

U spaart de universitaire wereld niet in uw columns.

'Deze crisis is ook een "failure of knowledge". Een "kennisfalen", in het Nederlands. Universiteiten falen vreselijk, ook in de nasleep van de crisis. De intellectuele opwinding die ik heb over deze crisis, kan ik nauwelijks kwijt. Onderwijs- en onderzoeksprogramma's worden niet aangepast. We houden ons nog bezig met de vraagstukken van voor de crisis, terwijl ik door de belastingbetaler word vrijgehouden om belangrijke zaken te duiden. Universiteiten zijn certificeringsmachines geworden, in plaats van vrijplaatsen voor intellectueel gedreven nieuwsgierigheid. Dat geldt overigens voor het onderwijs in brede zin. Het is lesjes afdraaien. Krijgt mijn dochter op het vwo les over de eurocrisis? Nee!'

Terug naar uw eigen vakgebied. Welke onderzoeken staan op de rol?

'Ik wil de geschiedenis van de superieure prudentie onderzoeken: wijsheid gebaseerd op levenservaring en reflectie. Iemand als Arjo Klamer propageert dat ook. Het zou ons kunnen helpen, nu de mathematische economische modellen gebrekkig zijn gebleken. We weten bijvoorbeeld dat Duitsers minder bereid zijn om schulden aan te gaan bij de aankoop van een huis. In Nederland is die cultuur in de jaren negentig verdwenen. Hoe kunnen we die verschillen verklaren? We hebben ons twintig jaar blindgestaard op cijfers, maar we hebben kennis nodig die kwalitatief van aard is. Belegger Warren Buffett kijkt ook naar aspecten die niet in het jaarverslag staan. Wat voor mensen zitten er in de raad van bestuur? Praten ze met hun klanten? Dat soort informatie is veel belangrijker geworden dan we voor de crisis dachten.'

'Ik zou ook dolgraag kijken wat het gevolg is van een 'bijnadoodervaring' binnen banken. Wat heeft dat gedaan met handelaren, bankiers en bestuurders van banken die ternauwernood de crisis overleefden? Zoals ABN Amro of het Zwitserse UBS. Maar het grote probleem is daar toegang te krijgen.'

U windt zich nog het meest op over politici die de crisis te lijf gaan door te bezuinigen. Nooit de aandrang gevoeld zelf de overstap naar Den Haag te maken? 'Dat lijkt me geen prettige ervaring. Ik heb hele geprononceerde opvattingen, probeer niet dogmatisch te zijn. In de politiek moet je de partijlijn uitdragen, compromissen sluiten. Een afschrikwekkend vooruitzicht. Ik zie mezelf niet gemakkelijk op andere plek terechtkomen dan bij de vrijplaats die universiteit voor mij is.'

Om de crisis aan te pakken moeten we de kennis van veel meer disciplines dan alleen de economie gebruiken

Het is prettig dat ik een uitlaatklep heb om te schrijven over de enorme stupiditeit die ik aantref

Auteursrecht voorbehouden aan Het Financieele Dagblad

Zie ook:

- Interview Arjo Klamer: Aandeelhouder van je eigen leefomgeving,