Wonen en zorg in de naoorlogse wijk, op zoek naar koppelkansen in het laboratorium

Wie de kolommen van Gebiedsontwikkeling.nu de laatste tijd heeft gevolgd, kan het niet ontgaan zijn dat de maatschappelijke waarde van gebiedsontwikkeling steeds meer aandacht krijgt. Private gebiedsontwikkelaars stellen maatschappelijk rendement bijvoorbeeld een op een gelijk aan financieel rendement. Ze zijn in bestaande wijken niet alleen meer bezig met vastgoedontwikkeling, maar zoeken nadrukkelijk de verbinding naar andere investeringsterreinen op en maken werk van de netwerken in het gebied. Ook het begrip ‘sociale duurzaamheid’ wint snel aan betekenis, mede door het promotieonderzoek van TU Delft-onderzoeker Céline Janssen. De relatie tussen leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit wordt steeds explicieter gelegd. Tegelijkertijd wordt ook geconstateerd dat een succesvolle fysieke stedelijke vernieuwing niet per se leidt tot meer sociale cohesie en leefkwaliteit.

Oudere bewoners

Ook in een groot stedelijk gebied als Den Haag wordt daarmee geworsteld. Woningcorporatie Staedion heeft het initiatief heeft genomen tot het ‘Innovatielab Zuidwest’ en presenteerde dit initiatief eind mei met een ‘inspiratiebijeenkomst’. Dit lab wil de komende tijd, terwijl de fysieke vernieuwing van Den Haag Zuidwest wederom op gang komt, de integrale samenwerking tussen betrokken partijen bevorderen. Een eerste crossover die bij de kop wordt gepakt, is wonen en zorg. Niet alleen de woningen in de naoorlogse wijk worden namelijk ouder, ook de bevolking vergrijst. De gemiddelde leeftijd van de huurders van Staedion is inmiddels 54 jaar. Dat roept allerlei nieuwe vraagstukken op. Aan de ene kant wordt bijvoorbeeld ingezet op langer zelfstandig wonen, aan de andere kant neemt de eenzaamheid onder oudere eenpersoonshuishoudens toe.

Opvallend is het brede palet aan partijen dat zich voor deze kruisbestuiving interesseert en daar nieuwe concepten voor ontwikkelt. Zo zijn daar uiteraard de woningcorporaties: zij waren in een eerder tijdperk al volop actief op dit terrein maar werden rond 2015 door toenmalig VROM-minister Blok terug in het hok gezet. Nu pakken ze de combinatie van wonen en zorg weer op, mede in het kader van hun hernieuwde inzet in gebieds(her)ontwikkelingen.

Staedion-bestuursvoorzitter Gijsbert van Herk verwoordde dat zo: “We kunnen niet alleen naar de gemeente om vraagstukken als deze op te pakken. Corporaties zijn geworteld in de stad en zullen dus een stap naar voren moeten doen, om ontwikkelingen op gang te brengen. We moeten onze expertise verbinden maar dat is niet vanzelfsprekend. We moeten elkaar leren begrijpen en nieuwe coalities vormen.” Daarbij geeft het Rijk een steun in de rug, aldus Van Herk: “Minister Hugo de Jonge heeft een programma Wonen & Zorg opgesteld, laten we daar in Zuidwest alvast mee beginnen. Nog mooier zou zijn als dit gaat leiden tot een investeringsfonds uit die middelen voor ingrepen onder andere op terrein van wonen en zorg. En dat we dit steeds op woningniveau kunnen beoordelen.”

Staedion wil zich in dit vraagstuk rondom wonen en zorg verdiepen, maar dat geldt bijvoorbeeld ook voor het College van Rijksadviseurs, de zorginstelling Middin en de gemeente Den Haag. Zij zijn gezamenlijk een ‘Woonzorgchallenge’ gestart (zie kader onderaan dit artikel) om aan de hand van een concrete casus antwoorden te vinden op de complexe sociale problematiek in Zuidwest.

Tal van ideeën

Het zijn echter zeker niet alleen de woningcorporaties die over de schutting van de eigen kerntaak kijken en op zoek gaan veerkrachtige wijken en buurten waarin de onderlinge verbondenheid wordt gevoeld. Ontwerpers zijn hier volop mee bezig en dat geldt ook voor projectontwikkelaars. En er zijn tal van ideeën die door ondernemers en bewoners worden uitgewerkt. Een selectie daarvan werd – ter inspiratie van de aanwezigen uit Zuidwest – gepresenteerd, waarbij ook de locatie van de inspiratiebijeenkomst al haar bijdrage leverde: de Participatiekeuken. Drie jaar geleden gestart levert deze maatschappelijke organisatie inmiddels 5.000 maaltijden per week in Zuidwest. Voedsel zorgt daarmee voor verbinding en saamhorigheid.

Een bloemlezing uit de diverse concepten rondom wonen en zorg die Carolien Ligtenberg van het Innovatielab Zuidwest liet langskomen tijdens de inspiratiebijeenkomst, in diverse stadia van realisatie, in binnen- en buitenland en op verschillende schaalniveaus:

- het woon- en zorgproject De Korenbloem in Kortrijk (België), winnaar van de prestigieuze NEW EUROPEAN BAUHAUS PRIZE in de categorie “Prioriteit geven aan de plaatsen en mensen die het meest nodig hebben”;

- collectief woongebouw The Commons in Brunswick Australië, ontworpen door Breathe Architecture;

- Vindmøllebakken Housing van Helen & Hard architecten, gebouwd in Stavanger met onder meer 40 co-living units;

- Michi-Noeki in de Oosterparkwijk in Groningen. De Michi-Noeki is een halteplaats waar bewoners even kunnen uitrusten of naar het toilet kunnen, een kopje koffie drinken en even kijken wat er in de wijk te doen is. Dit creëert ontmoeting en verbinding. De Michi-Noeki werd ontwikkeld naar aanleiding van de prijsvraag WHO CARES in 2017. De Oosterparkwijk in Groningen heeft als eerste in Nederland een Michi-Noeki;

- de Abattoir Foodmet, een overdekte markt in Brussel (België) die het voedsel heeft teruggebracht naar een multiculturele wijk.

Ook de vier inleiders die hierop aanhaakten tijdens de inspiratiebijeenkomst, zijn bezig met interessante crossovers tussen het wonen en sociale verbinding. Ontwerper Ruben Abels deed ervaring op in Berlijn met de coöperatie ‘Zussammenkunft Berlin’ en herontwikkelde een leegstaand gebouw van 50.000 m2 tot nieuwe ontmoetingsplaats rondom onderwijs, kunst en maakindustrie. Met die ervaring beheert zijn productiehuis Toon momenteel een plint van Staeduin in de buurt Ruimzicht. Daarbij worden de voormalige winkelunits aan het Zicht herontwikkeld tot een breed palet met sociale en culturele initiatieven. Op eenzelfde manier liet sociaal ontwerper Tabo Goudzwaard zien wat de maakindustrie in een wijk kan bijdragen om complexe maatschappelijke vraagstukken op te lossen.

Uitkomsten verder brengen

Architect Pim van der Ven (Juli Ontwerp) bracht de mogelijkheden van inclusieve woonvormen voor het voetlicht, waar hij momenteel aan werkt met partijen als Syntrus Achmea en Blauwhoed. Referenties die hij onder meer noemde waren Stadsveteraan, Hart van Austerlitz en de Thuisplusflat. Tot slot ging Violette Schönberger, architect bij Falsework Architects, in op de vraag hoe ook de woonomgeving kan bijdragen aan gezondheid en zorgzaamheid. Ze noemde de projecten Woensel-West, Sunny Selwerd in Groningen en Kersentuin Utrecht als inspiratie. Het zijn deze en andere concepten die de betrokken partijen in Zuidwest meenemen bij de ontwikkeling van hun eigen projecten.

De inspiratie die deze eerste bijeenkomst van het Innovatielab Zuidwest opleverde, krijgt op maandag 26 juni een vervolg in een werksessie. De bedoeling is om verder te gaan met de uitkomsten van de vorige sessie en samen met partijen te vertalen naar een aanpak en concrete acties voor Wonen & Zorg in Den Haag Zuidwest. Bijvoorbeeld een van de uitkomsten is de potentie van de vele binnentuinen en de grote hoeveelheid groene ruimte. Hoe kan de buitenruimte rondom woningen bijdragen aan een gezonde, sociale en gelukkige leefomgeving? Hoe kunnen deze plekken ingezet worden voor ontmoetingsruimtes van en voor bewoners? En welke vormen van beheer zijn hiervoor nodig? De verschillende partijen in Zuidwest hebben elkaar nodig om tot een succesvolle aanpak rond wonen en zorg te komen, zoveel is inmiddels wel duidelijk.