Zinkende steden in Afrika, architect Kunlé Adeyemi schiet te hulp

Ganvie is een nederzetting in Benin (West-Afrika) ongeveer zo groot als mijn woonplaats (30.000 mensen). De huizen hier staan op houten palen, in het water ja. Dat is al heel lang zo, sinds de 16de eeuw. Men noemt Ganvie wel het Venetië van Afrika. De vergelijking gaat niet helemaal op… Ganvie is een soort waterstad(je) maar een betere term is: ‘indigenous water community’. Vanwege die lange geschiedenis en haar inwoners.

Het kan ook een maatje groter. Neem Makoko, een stukje ‘binnenstad’ van Lagos, Nigeria (ook West-Afrika). Deze megacity telt ruim 20 miljoen inwoners en Makoko heeft daarbinnen zo’n 80.000 inwoners. Een derde deel ervan leeft op het water. Niet uit vrije wil zoals bij ons. Nee, bij ons is het de ‘havermelkelite’ die op het water (in Amsterdam) woont. In Lagos woon je in Makoko als je geen geld hebt om op het land te wonen. Het water is de oplossing voor een overvolle metropool met enorme ongelijkheden.

Strijd aan de waterkant

Het boek heet ‘African Water Cities’. Voordat ik het opensloeg dacht ik aan waterbuffels en hele steden op het water. Dat vindt u, behalve bovengenoemde ‘watersteden’, niet terug in dit boek. De juiste titel had moeten zijn: ‘African Waterfront Cities’. De strijd om de ruimte speelt zich voorlopig af aan de waterkant. En deels tussen de waterkant en het water: arme mensen op het water en de rijken aan het waterfront. Maar deze niet onbelangrijke correctie op het beeld neemt niet weg dat dit een waanzinnig interessant boek is over een continent waar dingen gebeuren die voor ons nauwelijks te bevatten zijn. We lezen over spectaculaire bevolkingsexplosies en mega volksverhuizingen (continent on the move), harde klimaatklappen en kuststeden (megacities) die uit hun voegen barsten. Alleen al daarom is dit een boek dat u moet lezen.

In Afrika gebeurt het. Op een continent dat veel groter is dan onze atlassen ons doen geloven. De gangbare Mercatorprojectie maakt Afrika kleiner dan het werkelijk is. Voor een beter beeld: neem de USA, India en China. Die kunnen er met gemak in. Maar er kan ook nog een hele stoet andere landen bij, zoals die in Europa. Zo groot is Afrika, met meer dan een miljard mensen, “and still counting”. Want op weg naar ruim 3 miljard.

African Water Cities dus, maar waarom noemt de auteur zijn boek zo? Antwoord: hij is architect en heeft een drijvend gebouwtje (school, civic centre) gemaakt voor Makoko en ziet dit als een oplossing voor heel veel andere plekken op het continent. Een replica ervan haalde in 2016 de Architectuur Biënnale in Venetië. Maar Kunlé Adeyemi, de auteur, heeft wel een punt. En zijn drijvende gebouwtje zou weleens toekomstwaarde kunnen hebben. Veel kuststeden in Afrika liggen gevaarlijk laag boven de zeespiegel, soms minder dan een meter. Het IPPC voorspelt een halve meter zeespiegelstijging in de komende 70 jaar. Voor een stad als Abidjan in Ivoorkust (8 miljoen mensen) zou dat betekenen dat die stad, op dat moment twee keer zo groot als nu, op termijn onder water komt te staan. Met een beetje pech en zonder verdere ingrepen zijn watersteden in Afrika niet ondenkbaar. Sterker nog: het vormt een zeer waarschijnlijk scenario.

Economische dynamiek

Maar zover is het nog niet. Voorlopig zijn het de waterfronts die onder druk staan. Lang verhaal kort, de bevolking van Afrika explodeert, vooral in de Sub-Sahara landen. Daar zijn de hoogste geboortecijfers, ver van de kust. Maar de trek naar de kust is vervolgens enorm. Het zijn de plekken waar de economische dynamiek te vinden is. Je gaat er naartoe voor een beter leven of om van daaruit naar elders te vertrekken. Verreweg de meeste mensen blijven echter en de stedelijke kusten van Afrika zijn dan ook meer dan overbevolkt.

Zoals gezegd, het continent gaat verdrievoudigen: van een bevolkingsomvang van ruim 1 miljard naar bijna 3,5 miljard mensen. Onvoorstelbaar. Lagos, Abidjan en Kinshasa (samen meer dan 30 miljoen inwoners) kunnen deze druk totaal niet aan. Wat opvalt is dat het zich aan alle kanten van dit continent afspeelt maar vooral in West-Afrika. Daar is de grootste de rural-urban migratie naar de megacities aan de kust te zien.

Eerst nog even over het boek. Adeyemi komt uit de school van Rem Koolhaas (OMA), werkte daar een tijdje en begon toen NLÉ (oud Afrikaans voor ‘at home’). NLÉ is een ‘design and development practice for innovating cities and communities’. Het is op diverse plaatsen in Afrika gevestigd en heeft ook een vestiging in Amsterdam. De Koolhaas-achtergrond van de auteur valt meteen op bij het bekijken van deze publicatie: veel fotografie (fraaie foto’s van Iwan Baan) grote woorden in grote letters (“our cities are sinking”) en veel infographics. En een uitgebreide bibliografie. Over de leesbaarheid van dit fraai vormgegeven boekwerk geen klachten.

Veel inhoud

De hoofdauteur deed het niet alleen. Er zijn twee editors aan te pas gekomen en maar liefst 13 andere auteurs. Er is het nodige aan researchresultaten toegevoegd door gerenommeerde universiteiten (Harvard, Princeton en meer) die ter plekke hun materiaal verzamelden. De UN is ook een van de ondersteuners van dit ‘steden aan het water’-project. En de sponsors, zonder hen kun je geen boek meer uitgeven tegenwoordig – en die waren er dan ook. Onder andere het Nederlandse Fonds voor de creatieve industrie steunde de totstandkoming. De uitgever is evenmin een onbekende: Nai010 publishers in Rotterdam (waterstad…).

Dit boek heeft de lezer veel te bieden. Wie zou weleens willen weten welke kuststeden in Afrika nu het belangrijkst, het grootst, de grootste groeiers maar ook het meest veelbelovend zijn? De steden waar de klimaatverandering zich het meest heftig voordoet. Dat staat erin, de lezer wordt voorzien van een Top 20. Die is gebaseerd op een data-analyse (met het acroniem DESIMER) waarmee het potentieel voor innovatie en action plans wordt berekend.

Alles komt langs

Er is ook een projectatlas, een “knowledge platform”, met plekken en plannen, voorbeelden voor elders. Dit is als het ware het leerzame deel van het boek en misschien anders dan verwacht gaat het hier niet alleen over de kusten maar ook over rivieren, meren, lagunes en woestijnen die regelmatig onderlopen. Zowel adaptatie als mitigatie komen langs. Een Top 20, een voorbeeldatlas en natuurlijk daaraan voorafgaand een deel over de bevolkingsexplosies en het wassende water als gevolg van de klimaatverandering. Zeespiegelstijging is daar maar één component van. We zien veel meer in Afrika: rivieren buiten hun oevers, overstromingen als gevolg van zware en langdurige regen, opwarming van zeewater, verstoorde ecosystemen en een toename van orkanen. Niks blijft dit continent bespaard.

De Top 20 kwam zoals al vermeld tot stand op basis van een onder andere door de auteur ontwikkelde set van indicatoren, DESIMER. Daarin vinden we de usual suspects: demografie, economie, sociale indicatoren, et cetera. Raadpleeg het boek voor deze tool. De 20 steden die daar uitkomen (van 200.000 tot meer dan 15 miljoen inwoners) bevinden zich in de categorie “paradox of possibilities”: positief op ontwikkelingsmogelijkheden maar negatief op climate change-effecten. Vaak zien we de combinatie van een kust en een monding van een rivier. Met andere woorden: het kwaad komt van minstens twee kanten.

De grootste bevolkingsdynamiek op het Afrikaanse continent vindt plaats aan de westkant met Lagos, Kinshasa en Abidjan als de megasteden. Aan de oostkant vinden we Addis Abeba (Ethiopië) en noordelijk zijn Cairo en Casablanca de grote concentraties. Zoals gezegd, er zijn er meer. Maar voor een planningsagenda is deze groupage niet onhandig. Per stad geeft het boek kengetallen, geweldig interessant, maar veel meer levert deze inspanning nog niet op. Waar zitten de potenties? En wat zou er moeten gebeuren? Dat materiaal is er ongetwijfeld maar is hier niet te vinden.

Weinig aanknopingspunten

Bij het lezen van zo’n publicatie ben je natuurlijk altijd op zoek naar aanknopingspunten voor het vakgebied gebiedsontwikkeling. Die Top 20 is natuurlijk een mer à boire, daar gebeurt het en daar liggen de uitdagingen voor planning en design. Voor een meer inhoudelijke agenda moeten we evenwel elders te rade gaan. Misschien in de projectatlas, met 25 concrete projecten all over het continent? Ik begin met de conclusie na een rondje door de velden: die verzameling projecten levert niet al te veel concrete aanknopingspunten op. Je staat natuurlijk versteld van het uithoudingsvermogen, de drive van de betrokkenen die met heel weinig middelen heel veel moeten doen. Dan wij in onze luie stoel op ons drijvende huis met een glaasje Sauvignon Blanc.

De projectatlas toont een veelheid aan oplossingen en aanpakken die wij meestal kennen maar die verder typisch zijn en aansluiten op de mogelijkheden die men in Afrika heeft. Op de Seychellen, eilanden oostelijk van Afrika maakt men nieuw land (hoger dan het oude). Dat kennen wij. Ligt dat ook voor de hand voor het immense vasteland? Nee, daar probeert men de mensen juist weer terug te laten keren (urban-rural) maar dat is geen succes. In Kenia (Oost-Afrika) worden de mangrovebossen hersteld. Heel goed. En in Rwanda wordt de erosie van rivierbeddingen tegengegaan. Solar panels op het water (doen wij dat ook?) in Ghana. Of gewoon opnieuw beginnen, een waterfront schoonmaken en huizen op palen. Zoals ergens langs de Zuid-Afrikaanse kust. Mooie oplossingen voor daar, minder relevant voor ons.

Neus op de feiten

Op de laatste pagina’s treffen we een outlook aan waarin de beide editors als het ware opboksen tegen het sombere toekomstbeeld voor Afrika. De jeugd ja, die moet de ruimte krijgen om de grote uitdagingen aan te pakken. Het klinkt bijna wanhopig. Dit boek maakt je klein. In de termen van de televisiereporter: het komt hard bij je binnen. Je kunt de ellende zien aankomen. Het gevoel van too little, too late. Maar dat maakt ‘African Water Cities’ niet overbodig. Integendeel, de neus gaat keihard op de feiten. We kunnen er niet omheen.

Wat mooi is aan dit boek is dat het zowel de kleine schaal als de grote schaal probeert te bedienen. Die kleine vaak informele projecten zijn broodnodig, om de moed erin te houden. Laten zien dat er toch iets kan. Dat geeft hoop.

De grote schaal wordt minder goed bediend, die is kennelijk te groot voor de auteur en de editors (het zijn bescheiden architecten). Begrijpelijk is het wel. Natuurlijk liggen de meeste kansen voor meer duurzaamheid en klimaatbeleid in de kuststeden. Misschien moet er eerst heel veel verdiend worden in Lagos en Kinshasa, zodat de resources ontstaan om grootschalig succesvol voor innovatief en duurzaam te gaan.

Huiveringwekkende inhoud

“Our cities are sinking”, we zien het gebeuren in de komende decennia. Intussen wordt, geopolitiek gezien, Europa uit Afrika gegooid (deels terecht), halen de Chinezen het continent leeg en mogen losgeslagen Russen de orde bewaren voor de plaatselijke dictators. Dit laatste komen we overigens niet tegen in deze publicatie. De lezer komt ook zonder deze ontwikkeling, als het gaat om treurige perspectieven, al ruimschoots aan haar of zijn trekken. ‘African water cities’ is een prachtig maar ook huiveringwekkend boek dat ons in ieder geval leert dat het heel zinnig zou zijn ons gebiedsontwikkelingsdenken ook in te zetten op de grote vraagstukken. Klinkt een beetje theatraal, dat realiseer ik me, maar de wereld is groter dan ons eigen volkstuintje.