Zo meet je de waarde van sociale investeringen

Vergroot het mixen van inkomensgroepen de carrièrekansen van inwoners? Ervaren zij meer leefkwaliteit wanneer er meer ontmoetingsruimte in hun buurt is? En blijven meer mensen uit de bijstand door het opnemen van een sociaal project in een gebiedsontwikkeling? Het zijn vragen die partijen in gebiedsontwikkeling beantwoord willen zien omdat ze daarmee investeringen kunnen onderbouwen en legitimeren. Ook wetenschappers proberen de sociale meerwaarde in gebiedsontwikkelingen te meten en het effect van interventies beter te begrijpen.

Sociale waardebepaling

Toch blijft het lastig - misschien zelfs onmogelijk - om een eenduidig antwoord op de vragen te geven. Een rijkere, kwalitatieve methode is daarom nodig om de sociale effecten van ruimtelijke voorzieningen op inwoners te bepalen. De capability-benadering biedt hiervoor kansen. Dit theoretisch raamwerk over welzijn werd in de jaren ’80 geïnitieerd door de econoom en Nobelprijswinnaar Amartya Sen. Hij stelt dat de juiste meeteenheid van het welzijn of de leefkwaliteit van mensen niet een bepaalde voorziening (zoals inkomen, een woning of openbaar vervoer) of mentale staat (zoals geluk of genot) is, maar ‘de werkelijke vrijheid van een persoon om datgene te doen of te zijn waar hij/zij reden voor heeft om waarde aan te hechten’, oftewel de capability. 

De capability-benadering stelt niet dat ruimtelijke voorzieningen ónbelangrijk zijn, maar verbreedt vooral het perspectief: voorzieningen zijn nodig voor de leefkwaliteit van mensen, maar op de leefkwaliteit zijn ook andere factoren van invloed. Wanneer we die factoren meenemen in de sociale waardebepaling, heeft dat drie voordelen voor gebiedsontwikkeling:

1: Ze stelt de mens centraal
De capability-benadering neemt de diversiteit van mensen in ogenschouw. Door naar de capability (in plaats van de voorziening) te kijken om te oordelen over leefkwaliteit, verschuiven we de focus van een wijkgerichte naar een mensgerichte benadering. Denk bijvoorbeeld aan een denkbeeldige stad waar openbaar vervoer goed bereikbaar is voor alle bewoners. Op basis van een ‘voorzieningen’-benadering zou je de leefkwaliteit voor alle inwoners een hoge score geven, maar het is goed mogelijk dat iemand die geen reisvergoeding ontvangt hier geen dagelijks gebruik van maakt. Andersom kunnen voor het bereiken van eenzelfde capability-niveau voor twee personen verschillende voorzieningen nodig zijn: zo kan een persoon met een lichamelijke beperking een aangepast vervoersmiddel nodig hebben om dezelfde mate van mobiliteit te bereiken als een persoon zonder beperking.

2: Ze houdt rekening met diverse omgevingscondities
De capability-benadering houdt er rekening mee dat mensen in diverse omgevingscondities leven. Denk bijvoorbeeld aan een openbaar park in een buurt: dit wordt in conventionele methoden vaak genoteerd als een indicator die per definitie de leefkwaliteit vergroot. Toch zijn er veel factoren die bepalen of dit park daadwerkelijk een rol speelt voor de leefkwaliteit van inwoners. Een slecht onderhouden park trekt minder mensen dan wanneer het maandelijks wordt bijgehouden. In een park waar een gevaarlijke weg langs loopt, spelen minder kinderen. Een park in een buurt met een hoge criminaliteit weerhoudt meer mensen ervan om er naartoe te gaan. Elk gebiedsontwikkelingsproject heeft zo unieke omgevingscondities die meewegen in de mate waarin voorzieningen bijdragen aan de capability van mensen. Wanneer we deze condities negeren, blijft het uiteindelijke oordeel over de leefkwaliteit beperkt.

3: Ze brengt invloedrijke procesfactoren in beeld
De benadering brengt het proces van gebiedsontwikkeling in beeld. Hoewel op de ontwerptafel een buurtcentrum om de sociale relaties in een wijk te versterken niet snel een verkeerd idee lijkt, kan een speciaal aangewezen buurtmanager soms veel betekenen voor een succesvol gebruik ervan. In dat geval speelt de inrichting van het ontwikkelproces een belangrijke rol in de conversie van ruimtelijke voorziening naar capability. Ook op een abstracter schaalniveau staan institutionele processen soms in verband met de uiteindelijke leefkwaliteit van mensen. Zo bracht Aedes (branchevereniging voor woningcorporaties) afgelopen februari in het rapport ‘Veerkracht in het corporatiebezit’ institutionele veranderingen bij woningcorporaties en de zorg in verband met de achteruitgaande leefbaarheid in corporatiewijken. Door ons te richten op capability in plaats van ruimtelijke voorzieningen alleen, erkennen we de rol die het proces van gebiedsontwikkeling speelt voor de leefkwaliteit van mensen. Ze brengt – naast de ruimtelijke inrichting – dus meer factoren in beeld die bepalend zijn voor sociale meerwaarde in gebieden.

Breder kijken

Natuurlijk heeft het toepassen van de capability-benadering ook nadelen. Het vereist een kwalitatieve onderzoeksmethode waarin je een rijk begrip van een gebied moet opbouwen. Ook moet je kijken hoe factoren die bijdragen aan de leefkwaliteit van bewoners in de gebiedsontwikkeling zijn geïntegreerd. Dit kost meer tijd en is meer werk dan een kwantitatieve benadering, waarin met sociaaleconomische cijfers en geografische gegevens wordt gepuzzeld.

Toch kan een uitgebreidere, rijkere meetmethode deze moeite waard zijn, omdat we zo meer informatie krijgen over de factoren die bijdragen aan leefkwaliteit van mensen in gebieden. Door breder te kijken en de context in ogenschouw te nemen, komen we dichter bij kennis over hoe sociale investeringen in gebieden daadwerkelijk meerwaarde opleveren. Zo kunnen deze investeringen effectiever hun maatschappelijke én financiële doel bereiken.

Cover: Charlotte Roebers