Casus Sociale inclusiviteit is een abstracte term. Toch kan het in de ontwerpfase van een binnenstedelijke transformatie al concreet worden gemaakt, vinden Tim Tutert en Koen de Boo, partners van het het Rotterdamse ontwerpbureau ECHO urban design. Om een sociaal-inclusieve wijk te ontwerpen moet er een onderscheid gemaakt worden tussen stad en buurt. Dat kan door bepaalde principes al in een vroeg stadium op de tekentafel te leggen, stellen zij. Hun overkoepelende filosofie daarbij is het faciliteren van alledaagse ontmoetingen tussen buurtbewoners.
Onze steden verdichten en we leven daardoor dichter op elkaar. Dit betekent dat we de beperkte publieke ruimte die we hebben moeten delen. Daarnaast willen we niet dat mensen kopje onder gaan in de massaliteit van een stad, want dat heeft grote gevolgen voor ons welzijn (denk aan eenzaamheid of verslavingsproblematiek) en het kan leiden tot waanbeelden of extremisme.
Goed samenleven met je buurtgenoten is dus de basis van een goede leefomgeving. Daarom is er in de stedenbouw momenteel veel aandacht voor sociale inclusiviteit. Door ontmoetingen met (on)bekenden groeit het onderlinge begrip en kunnen we onze ruimte beter met elkaar delen. Er ontstaat een gemeenschap, en daaruit ontstaan weer initiatiefnemers die een wijk kunnen verlevendigen.
Collectieve tuin
Sociale inclusiviteit is een organisch proces dat voor een groot deel al kan ontstaan op de tekentafel. Daarvoor moet een ontwerper het verschil kennen tussen stad en buurtniveau. De stad is open, voor iedereen en is coherent door (stads)voorzieningen als restaurants en winkels. De openbare ruimte in de stad voelt om die reden anoniemer aan.
Een buurt is daarentegen besloten. Zij kent een geborgen karakter dat voelt als een openbare ruimte die hoort bij de mensen die er omheen wonen. De openbare ruimte is namelijk zo georganiseerd dat de kans groot is dat je buren en bekenden tegenkomt. Woningen grenzen direct aan de openbare en collectieve ruimtes. De anonimiteit van een stad verdwijnt. Wanneer er ook nog voorzieningen zijn op buurtniveau – zoals er vroeger vaak een buurthuis was – wordt de sociale cohesie versterkt. Bewoners voelen zich betrokken bij de openbare ruimte en ondernemen vaak ook initiatief om deze te onderhouden. De collectieve tuinen die nu veel ontstaan zijn daar een goed voorbeeld van.
Type ontmoetingen gekoppeld aan type ruimtes - Soenen, 2006 (beeld ECHO Urban Design. Ontwerpend Onderzoek Atelier Rijksbouwmeester, Een gezonde leefomgeving door ontmoeting. Het dorp Arnhem)
‘Type ontmoetingen gekoppeld aan type ruimtes -> bron: Soenen, 2006’ door Soenen, 2006
Exclusief beschikbaar
Een buurtgemeenschap kan opbloeien door de basis te leggen in het ontwerp. Een ruimte kan namelijk ingericht worden op het faciliteren van dagelijkse ontmoetingen. Een voorbeeld hiervan is een collectieve parkeerplek. Bewoners doorkruizen de buurt op weg naar hun auto of fiets en zien zo – zeker op vaste tijden in de ochtend en avond – met regelmaat dezelfde buurtbewoners die bijvoorbeeld hun hond uitlaten. Zo worden buren bekenden van elkaar. Dit effect wordt verstoord wanneer deze leefwereld wordt doorkruist door Jan en alleman.
‘In het Zomerhofkwartier in Rotterdam zijn entrees en collectieve ruimten aaneengeschakeld en gekoppeld aan de parkeergarage -> ECHO urban design’
In het Zomerhofkwartier in Rotterdam zijn entrees en collectieve ruimten aaneengeschakeld en gekoppeld aan de parkeergarage. In de garage wordt er enkel gebruikgemaakt van deelmobiliteit. **Beeld Orange Architects/ZOHO ontwerpteam
Commerciële voorzieningen dragen dan ook juist niet bij aan sociale inclusiviteit. In de basis wil een restaurant namelijk een breed publiek trekken, dus ook mensen van buiten de buurt. In het ontwerp van een sociaal-inclusieve wijk moet daarom de balans tussen stad en buurt de goede kant op slaan. Niet-commerciële voorzieningen kunnen wel een inclusief karakter krijgen. Het zijn plekken die buurtbewoners bij elkaar brengen. Dit kan bijvoorbeeld door een ‘huiskamer’ mee te nemen in het ontwerp; een hedendaagse variant van een buurthuis dat ook fungeert als ontvangst-hub voor pakketjes. Of denk aan een sportveld dat niet exclusief van een vereniging is, maar beschikbaar is voor buurtbewoners.
In het Zomerhofkwartier in Rotterdam verbindt het dakpark de wijk met het centrum en de Ageniessebuurt en kent dus een publieke route. Daarnaast liggen collectieve zones voor omwonenden waar ze zelf invulling aan kunnen geven; bijvoorbeeld dus een tuin die gemeenschappelijk onderhouden wordt. Het hart wordt gevormd door een gemeenschappelijke buurthuiskamer en een sporthal aan weerszijden van een kleinschalig plein. De tribune is uitnodigend voor activiteit en bovendien de schakel tussen de rust van het dakpark en de reuring van het maaiveld - Beeld VERO digital/ZOHO ontwerpteam
‘Zomerhofkwartier 3 -> ECHO urban design’
In het Zomerhofkwartier in Rotterdam is op het tweede maaiveld een intiemere sfeer ontworpen. Hier ontstaat geborgenheid en een meer collectief (buurt)gevoel. Tegelijk is dit een plek middenin de stad - Beeld Orange Architects/ZOHO ontwerpteam
Leefbaar en vriendelijk
Een sociaal-inclusief ontwerp voor een wijk is in essentie ook exclusief. Wanneer je ontwerpt voor een buurtgevoel en een mate van beslotenheid (om zo een gemeenschap en eigenaarschap te creëren), zullen buitenstaanders het gevoel krijgen dat ze er niet thuishoren. In slechte voorbeelden wordt er een hek omheen gezet om dit effect te versterken.
Een sociaal-inclusieve buurt is echter allesbehalve een gated community. De principes zijn vele malen subtieler dan het plaatsen van omheining. Een ontwerper moet aandacht besteden aan het ontwerpen van ‘zachte’ overgangen tussen de verschillende domeinen: van privé tot collectief tot openbare ruimte. Gebruik hiervoor inrichtingselementen en gebouwdelen om bezoekers te sturen in hun gedrag, zonder dat hier een onvriendelijke afscheiding voor nodig is.
Van stadniveau naar buurtniveau: sociale inclusiviteit zou default by design moeten zijn. Maak het prioriteit bij binnenstedelijke ontwikkeling en een standaard in de ontwerpfase. Zo maken en houden we onze steden leefbaar en vriendelijk voor iedereen.
Tips voor een sociaal-inclusieve buurt
- Faciliteer met ontwerp ontmoetingen van bewoners in het dagelijks leven
- Voeg voorzieningen toe die passen in de buurt en het buurtgevoel versterken
- Zorg ervoor dat bewoners zich ruimtes kunnen toe-eigenen als collectief
- Laat collectieve en publieke ruimtes gemakkelijk in elkaar overvloeien om de buurt een besloten karakter te geven zonder harde grens.
‘Zomerhofkwartier, dakpark -> ECHO urban design’
In het Zomerhofkwartier in Rotterdam ligt een dakpark voor bewoners en omwonenden. Het ligt tussen de bebouwing en is voor bewoners eenvoudig bereikbaar vanuit de woontorens. Omwonenden kunnen er ook komen door twee grote publieke trappen. De overgang waarborgt het semi-publieke karakter - (beeld MoederscheimMoonen/ZOHO ontwerpteam)
Hoe verder na oplevering?
Naast het waarborgen van sociale inclusiviteit in het fysieke ontwerp, heeft zij in de praktijk – dus na realisatie – uiteraard onderhoud nodig. Bedenk daarom vooraf een organisatiestructuur, en geef die mee aan bewoners. Dit omhelst veelal het oprichten van een vereniging van eigenaren (VVE) en een buurtbestuur. Vanuit de VVE-bijdrage kan ook een community manager worden aangesteld die buurtinitiatieven kan ontplooien, bijvoorbeeld in de ‘huiskamer’.
Cover: Inpandige buitenruimtes - (MORE architecture/ZOHO ontwerpteam)
Cover: ‘Inpandige buitenruimtes, render-> ECHO urban design’
Door Tim Tutert
partner ECHO urban design
Door Koen de Boo
partner ECHO urban design
