Casus Elf jaar lang is er keihard gewerkt om in het circulaire gebied Buiksloterham in Amsterdam de meest duurzame drijvende woonwijk van Europa te ontwerpen, ontwikkelen en te realiseren. "We willen andere mensen graag aansporen om hetzelfde te doen", zegt initiatiefneemster Marjan de Blok. Samen met architect Sascha Glasl blikt ze terug op de afgelopen jaren.
Schoonschip bevindt zich in het Johan van Hasseltkanaal, een zijkanaal van het IJ in Buiksloterham in Amsterdam-Noord. In deze ecologisch en sociaal duurzame wijk wonen sinds begin 2020 46 gezinnen op 30 arken. De helft van de arken is twee-op-één-bak, de drijvende variant van twee-onder-één-kap-woningen. De bouw ging van start in 2018.
“Wij vinden het belangrijk dat het duidelijk is dat Schoonschip geen project is van een projectontwikkelaar”, start Marjan de Blok haar verhaal. “De kracht van ons project is juist dat wij met een groep bewoners - die eigenlijk geen idee hadden waar ze aan begonnen - een fantastische wijk hebben neergezet.”
Voor De Blok – in het dagelijks leven regisseur van tv-programma’s – is Schoonschip een antwoord op de vraag ‘hoe kan ik zo ecologisch en sociaal mogelijk wonen?’ "Al snel kwam het idee voor de groepsvorm naar voren”, licht ze toe. Dat was in 2008. “Vervolgens heb ik samen met een aantal enthousiaste vrienden stichting Schoonschip opgericht, en toen is het gaan lopen. We zijn dus zelf de projectontwikkelaar, als je het wilt vertalen naar het gangbare systeem.”
De helft van de arken is twee-op-één-bak, de drijvende variant van twee-onder-één-kap-woningen
De ontwikkeling van Schoonschip vond bottom-up plaats. “Dus in tegenstelling tot een regulier woningbouwproces, hebben we ontwerpbureau Space&Matter pas twee jaar later ingeschakeld om het stedenbouwkundig plan te maken. Zij hebben ook de steiger en de kavelpaspoorten ontwikkeld, aan de hand van de uitkomsten van workshops die we hadden georganiseerd met de groep. Zij waren vervolgens ruim 10 jaar van de looptijd betrokken.”
Tender
Na een zoektocht van circa twee jaar werd in 2011 de huidige locatie gevonden, een waterkavel van 8.500 m2. “Stichting Schoonschip besloot toen mee te doen aan de tender die was uitgeschreven door de gemeente Amsterdam. We hebben de tender twee jaar later zelf ingediend, waarbij Space&Matter ons van belangrijke informatie voorzag.”Volgens Sascha Glasl, architect bij Space&Matter, was het vinden van de kavel een van de grootste uitdagingen. “Maar dit geldt natuurlijk voor de meeste initiatieven. Als je de grond eenmaal hebt, dan hangt het van de ambities van de groep en de samenwerking met de gemeente af hoeveel uitdagingen je tegenkomt."
En die ambities van Schoonschip waren - en zijn - zeer hoog. De woonboten zijn zo energieneutraal mogelijk gebouwd, voorzien van duurzame installaties en 30 groene daken. De arken zijn niet op het gas aangesloten, maar worden verwarmd via warmtepompen die warmte aan het kanaalwater onttrekken. Bovendien maken zij zoveel mogelijk gebruik van zonne-energie door 500 zonnepanelen, 30 home batteries en een smartgrid met ICT-uitwisseling. De keuze voor het bouwmateriaal is veelal natuurlijk; een groot aantal is van hout gebouwd, en het gebruik van staal en beton is tot een minimum beperkt.
Goed werk
De groep bewoners is deels door schade en schande wijs geworden, glimlacht De Blok. “We hebben heel goed werk geleverd, maar we hebben ook dingen gedaan waarvan we achteraf kunnen zeggen dat we daar veel van hebben geleerd. Wij kozen er bijvoorbeeld voor om alle bewoners een eigen architect en een aannemer te laten kiezen, maar dat heeft geresulteerd in een superingewikkelde organisatie met heel veel extra communicatie en extra kosten. Dus als ik het nog een keer zou doen, dan zou ik één architect kiezen en hem drie verschillende huizen laten ontwerpen. Ik zou ze dan door één aannemer laten maken, en de geïnteresseerden laten kiezen uit één van die drie woningen.”Je kunt de bewoners dan nog wel zelf variabelen laten aanbrengen, voegt ze toe. “Bijvoorbeeld via modulair bouwen, zodat je wel die diversiteit krijgt. Want die diversiteit is juist de kracht van onze wijk. Maar dat heeft nu dus ontzettend veel gedoe opgeleverd, en het heeft de bewoners veel extra werk gekost.”
Het heeft 11 jaar geduurd voordat het project werd opgeleverd
Naast ecologische duurzaamheid streeft de groep ook naar sociale duurzaamheid, wat voor Schoonschip een minder belastende manier van leven betekent. Sommige huishoudens kopen bijvoorbeeld gezamenlijk lokaal voedsel in, zodat er minder afval ontstaat en er minder mobiliteit nodig is. Een ander voorbeeld is het delen van elektrische (bak)fietsen en auto’s.
Obstakel
Een ander obstakel ontstond omdat de stichting iets anders wilde dan aanvankelijk in de tender van de gemeente Amsterdam stond. “Een van de eisen was dat we met 30 huishoudens de hele waterkavel zouden ontwikkelen. Maar dan zouden dat ontzettend grote woningen zijn, wat niet heel duurzaam is. Bovendien sloot die grootte niet aan bij de eisen van de groep. Het zou veel te duur worden, en niet iedereen had behoefte aan zoveel vierkante meters. Wij hebben daarom een plan bedacht om van die 30 woningen 46 woningen te maken.”Die beslissing heeft volgens De Blok wel veel extra tijd en geld gekost, want het heeft 11 jaar geduurd voordat het project werd opgeleverd. “Want zoiets bestond nog niet, twee woningen ontwikkelen op roerend goed. Er liggen nu voorstellen om die wet te herzien, dus in de toekomst zal dat makkelijker gaan. Het heeft bij ons in totaal 11 jaar geduurd voordat het project werd opgeleverd.”
Het feit dat de héle groep vanaf de start gemotiveerd was om duurzaam op het water te willen wonen, maakte de verstrekking bij de gemeente mogelijk, vertelt de initiatiefneemster. “Dat is ook echt een tip: zorg dat het de gemeente duidelijk wordt dat duurzaamheid een wens is van heel veel gemotiveerde mensen. Dat maakt echt een verschil.”
Een tweede tip is: zorg dat je één aanspreekpunt hebt binnen de gemeente. “Want wij hebben veel vertraging opgelopen door wachten, onder meer doordat we na gemeentelijke verkiezingen telkens te maken hadden met nieuwe mensen. Dat was frustrerend, want er was vaak sprake van informatieverlies, en soms moesten we dan weer opnieuw beginnen. Niks ten nadele van de gemeente hoor, want wij hebben uiteindelijk heel goed en nauw met elkaar kunnen samenwerken.”
Balans
Qua duurzaamheid zijn uiteindelijk toch wel wat offers gebracht. Architect Glasl: “De afweging was een balans vinden tussen wat verplicht was en wat aanbevolen werd. Dit gebeurde door de effecten inzichtelijk te maken.” Hij benadrukt dat Schoonschip alsnog 100% scoort op de verplichte duurzaamheidseisen van de gemeente. Op basis hiervan is vervolgens een materialenlijst gemaakt. “In eerste instantie was alles van deze lijst verplicht, maar uiteindelijk is iets meer vrijheid gegeven, omdat sommige materialen erg kostbaar waren. We adviseerden bijvoorbeeld om in plaats van de vaak toegepaste aluminium kozijnen te kiezen voor houten kozijnen, en dat heeft bijna iedereen gedaan.”Schoonschip Amsterdam is een perfect voorbeeld van een duurzame en circulaire drijvende wijk
Andere voorbeelden van verplichte onderdelen vanuit de gemeente zijn zonnepanelen, zonneboilers, warmtepompen en warmte-terugwin-douches. Glasl: “Uiteindelijk kozen sommige bewoners zelfs voor een nog duurzamer alternatief: recirculatie-douches. Aanvullend koos de stichting ervoor om de aansluiting op de smart grid en het gebruik van vacuümtoiletten verplicht te stellen voor alle huishoudens.”
Als je het hebt over offers brengen; dat doen we nog steeds dagelijks, reageert De Blok. “De vacuümtoiletten doen het bijvoorbeeld niet altijd. En dat geldt ook voor de douches. Tja, dat heb je met zo’n pilotproject, maar aan de andere kant wonen we hier prachtig en het is ontzettend leuk om te doen. En wat hier ook heel fijn is, is dat we allemaal een heel lage of geen energierekening hebben. We willen andere mensen dan ook graag aansporen om hetzelfde te doen.
Volgens Glasl is Schoonschip Amsterdam een perfect voorbeeld van een duurzame en circulaire drijvende wijk. “Het is echt geïnitieerd door een groep enthousiastelingen met een gedeelde droom. De bewoners zelf zijn bij alle onderdelen van het proces betrokken geweest en dát maakt dit project zo krachtig. Wij geloven echt in deze manier van 'stad maken': bottom-up, vanaf het begin met een groep bewoners én andere duurzame experts die samen hun woondroom verwezenlijken.”
Kijk voor meer informatie over dit project op de website van Schoonschip Amsterdam. Veel nuttige informatie over het project is te vinden op de afdeling 'greenprint' van deze site.
Cover: ‘Overzichtsfoto Schoonschip Amsterdam’ door Isabel Nabuurs (bron: isabelnabuurs.nl)
Door Ingrid Rompa
Copywriter/journalist. Specialisatie: bouwen, wonen, duurzaamheid. Nederland/Canada. http://www.globalgreenconnections.com
