De rivier: bedreiging én kans

Door Agnes Franzen en Anne Luijten, hoofdredactie

Voorgetekend

In het oude masterplan was alles ‘heel erg voorgetekend’. Het was het product van de traditionele projectontwikkeling van de afgelopen decennia zegt Kunst, waarin een gebied bijna vanuit het niets opnieuw wordt opgebouwd. Een van de onderdelen van het plan waren drie grote torens. Daar kun je niets mee als vervolgens de markt voor appartementen in elkaar klapt. Kortom, zegt Kunst: ‘Het plan klopte niet meer met de huidige ontwikkelingen op de woningmarkt en de situatie in het gebied. Een van de complicaties was ook dat wij minder snel dan gehoopt eigenaar werden van alle stukken grond en daardoor de ontwikkelvolgorde moesten aanpassen.’ Kunst: ‘Het moest anders, maar hóe? Uiteindelijk hebben we in drie sessies een masterplan-nieuwe-stijl voor elkaar gekregen, samen met Bouwfonds die voor 50% eigenaar is in het gebied.

Van masterplan naar strategie

Voor de nieuwe, strategische visie is een hoofdstructuur vastgelegd die de ruggegraat en hoofdaders van het plan vormen. De individuele locaties zijn verder leeggelaten. Die zijn ter invulling waar behoefte aan is op een zeker moment vanuit de vraag. Wel is er net als in het eerdere plan aangesloten op de cultuurhistorische waardevolle elementen zoals de onderliggende laag uit de Romeinse tijd en het 18e-eeuwse Fort Kraaijenhoff. Maar ook waardevolle industriële gebouwen, groene elementen en een groot aantal woningen, veelal corporatiebezit, blijven behouden. Kunst: ‘We hebben het stramien neergelegd en de blokken hebben we verder leeg gelaten. De kunst is om per keer te kijken wat de markt vraagt. Dat vraagt echt om een cultuuromslag bij professionals. Je ziet de stedenbouwkundigen graag meteen de uitwerking in willen en vormen willen gaan tekenen. Maar de beweging naar flexibeler plannen en niet-alles-willen-invullen wordt nu wel gemaakt. Ook bij stedenbouwkundigen en architecten is wel geland dat het anders moet. Op de visie staat dan ook ‘Dit is nog geen plan’. Een mooi symbool voor dat we te ver doorgeschoten in het vandaag willen weten wat we overmorgen gaan bouwen.’

Onzekerheid

Voor een deel komt dat ook voort uit een roep vanuit de samenleving, geeft Kunst toe, waarin mensen behoefte hebben aan zekerheid. Het is lastig om te leven met de onzekerheid van over tien jaar. Kunst: ‘Natuurlijk, het is lastig als je niet kunt vertellen hoe de buurt er uiteindelijk uit gaat zien, dat heb ik uitgebreid ervaren bij sloop- en nieuwbouwprojecten. Het blijft een dilemma, want je wilt geen mensen in onzekerheid brengen en wonen is een heel basaal iets in je leven. Dan komt het er op aan dat je als bestuurder de vaardigheid hebt om te luisteren naar de mensen en dat wat ze vertellen een plek te geven in de structuur. Ook moet je respect opbrengen voor mensen die reageren vanuit weerstand. Die emoties moet je onderkennen en er serieus mee omgaan, bijvoorbeeld door het bieden van een sociaal plan. Dat geeft een stukje zekerheid, met jouw handtekening eronder.’

Ego ondergeschikt

Het werken met een strategische visie vraagt daarnaast de nodige vasthoudendheid, doorzettingsvermogen én betrouwbaarheid. ‘De afspraken die zijn gemaakt moet je nakomen. De consistentie van een bestuurder is erg belangrijk.’ De nieuwe manier van werken gaat meer dan in het verleden uit van het nadenken vanuit de bestaande kwaliteit en hoe van daar verder kan worden gebouwd. Hoe voeg je iets toe aan de omgeving? Kunst: ‘Je moet het ego ondergeschikt maken aan de plek. Vormgeven aan de toekomst is een doorlopend proces in de bestaande stad. Het is minder een kwestie van een architect zijn ding laten doen, en meer uitgaan van de context van de plek. Waarin je overigens natuurlijk prima iets eigentijds kunt toevoegen. En daarnaast meer aandacht voor de psychologie van hoe mensen wonen en leven.'

Dijkverlegging

Een bijzondere rol speelt het water. De rivier is onze vriend en onze vijand, zegt Kunst, verwijzend naar de grote overstromingen van 1993 en 1995. ‘Dat het water ook een bedreiging kan zijn moet je beseffen en daar moet je maatregelen tegen nemen. Je moet er je geld insteken.’ Aan het verbeteren van de kades gaf Nijmegen al 10 miljoen uit. Een ‘gigantisch’ project dat nu gaande is de dijkverlegging vlak bij Nijmegen. Een scherpe bocht in de rivier wordt hier afgesneden, waardoor grotere oeverbeddingen ontstaan en het water sneller naar zee stroomt. Het is een van de grootste dijkverleggingen van Nederland, die ook een kans biedt voor de stad, aldus Kunst. ‘Het eiland dat wordt gecreëerd waar het water achter langs stroomt biedt veel mogelijkheden. Denk aan het Ile de la Cité in Parijs. Het is uniek in Nederland. Een prachtige woonlocatie.’ Nijmegen heeft na de bouw van de brug in 1936 veel meer met haar rug naar de rivier gelegen, zegt Kunst. ‘Nu omarmen we de Waal. De rivier wordt weer een onderdeel van de stad. Onze prioriteit ligt in het bouwen aan het water. Water is een belangrijke kwaliteitsfactor. Er is immers altijd wat te doen op het water. Dat betekent óók dat we de levendigheid op het water willen behouden. Activiteit op het water is belangrijker dan dat het water “mooi’ moet zijn.’

Bewustwording

Ook Co Verdaas heeft als gedeputeerde in Gelderland een behoorlijke taak aan de wateropgaven in de provincie. Onder meer met de uitvoering van het Deltaprogramma, waarvan een van de deelprogramma’s zich richt op de veiligheid tegen overstromingen van de rivieren. Uitgangspunt daarbij is dat het rivierenlandschap tegelijkertijd een aantrekkelijk leef- en recreatiegebied moet blijven. Rijk, provincie, waterschappen en gemeenten werken hierin samen met maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven. Co Verdaas: ‘Wat ik vooral ook merk in de uitvoering van het Deltaprogramma dat er nog zo’n grote taak ligt op het gebied van communicatie en bewustwording. De communicatie is vaak moeizaam omdat je te maken hebt met betrokken vakmensen die vooral met de opgave bezig zijn en daarbij vergeten dat je ook nog wat te verantwoorden hebt naar de samenleving. Waarom we het eigenlijk doen. Dat vraagt om continue aandacht, maar hoeft helemaal niet ingewikkeld te zijn. De wateropgave hebben we al eeuwen en dat zal zo blijven. Met een simpel filmpje op internet merkten we dat je al heel veel kunt bereiken in die bewustwording.’

Waalweelde

Een belangrijke opgave voor de provincie op het gebied van water is het programma Waalweelde, waar ze een regisseursfunctie heeft. Aanleiding voor het programma zijn de rivierverruimende maatregelen om de waterveiligheid te borgen, in het kader van Ruimte voor de Rivier. Waalweelde beslaat het gehele stroomgebied van de Waal in Gelderland, van Millingen tot Lingewaard. Dat betekent dat integraliteit een belangrijk onderdeel is van de opgave. Het programma wordt uitgevoerd in samenwerking met gemeenten en lokale partijen. Verknoping van belangen en opgaven om tot haalbaarheid en kwaliteit te komen is een belangrijk onderdeel van de strategie. Verdaas: ‘Het geld en de erkenning zijn er nu. We kunnen dingen gaan doen. Belangrijk is om de samenwerking vast te houden. Voordat je het weet doet ieder weer z’n ding. Dat moet natuurlijk óók, maar het gevoel van gemeenschappelijkheid is cruciaal. Dat gevoel van met z’n allen langs de rivier. De samenhang, het zoeken naar relaties, dat blijft een aparte verhaallijn, waar we eigenlijk nu pas aan toe komen.’

Overheid én bottom-up

Het ‘verhaal dat bindt’ gaat verder dan waterveiligheid. Verdaas: ‘Natuurlijk, dat is het uitgangspunt. Maar daarom heen is nog een verhaal nodig. Er zijn zo veel mensen betrokken bij die rivier, die moeten zich allemaal gekend voelen. Maar je moet het ook niet ingewikkelder maken dan het is. Met een website kun je al heel ver komen. Er zijn zo veel initiatieven langs de rivier. Iedereen heeft ook weer zijn eigen verhaal met het water. Nijmegen moet het verhaal van de rivier in Nijmegen vertellen. Het accent in Beuningen ligt op kunst en cultuur. Het zijn vaak dingen die in de gemeenschappen zelf beginnen.’ Verdaas gelooft niet in een volledige laissez-faire rol van de overheid. Wat hem betreft is het én én: zowel bottom-up als overheid. ‘Het is fantastisch als er 120 vrijwilligers op de been zijn in de uiterwaarden. Maar er moeten ook bedrijven worden verplaatst. Het moet allebei. Ook al omdat de overheid nu niet meer alles kan doen.’ Voor Kunst is het vooral het oppakken van kansen die er zijn, in plaats van ‘zelf blijven trekken aan een dood paard’. Faciliteren, inspireren, oppakken en uitdagen zijn volgens Kunst de nieuwe rollen van de overheid. Verdaas noemt een voorbeeld in Lingewaard. Een stichting had plannen met de uiterwaarden, waar de provincie ‘andere natuur had bedacht’. Via een ‘list’ van eeuwigdurende erfpacht kon de stichting toch aan de gang gaan. ‘Na twee jaar zijn zelfs onze eigen ecologen enthousiast. Hun graan gaat nu naar lokale bakkers. Zoiets kun je als overheid zelf niet bedenken en kopiëren.’

Waterschap

De samenleving is veel meer naar de rivier komen te staan, constateert Kunst. Voorheen was de rivier een ‘griebus’, zegt ook Verdaas. ‘De slechte wijken lagen aan de rivier.’ In de uitvoering van plannen speelt het waterschap een belangrijke rol. Belangrijk is daarom om ze in het voortraject mee te nemen, zegt Kunst. ‘Anders kan er later heel veel niet. In het voortraject moeten er afspraken worden gemaakt over hoe het er uit gaat zien en wie betaalt.’ Verdaas noemt de rolverdeling helder. ‘De provincie en de gemeente bedenken de functies en het waterschap voert uit. Daarbij moet je natuurlijk wel maximaal investeren in het voortraject. Dan kun je ook gebruik maken van de expertise van het waterschap. Je moet de problemen niet vooruitschuiven naar later. Neem hun know-how vooral mee, maar verder: schoenmaker blijf bij je leest.’

Evenwicht

Zeker bij grote projecten als het Waalfront en Waalweelde is het zoeken naar een balans tussen dat wat je vast legt en dat wat je vrij laat om later keuzes in te maken. Integraliteit en samenhang zijn immers belangrijke voorwaarden voor kwaliteit. Verdaas: ‘Je moet altijd op zoek naar dat evenwicht. Je kúnt niet alles continu integraal willen bekijken want dan gebeurt er nooit iets. Maar zeker bij een project als Waalweelde merk je wel dat als je iets doet op de ene plek, dat consequenties heeft voor de andere plekken.’ Voor Waalweelde zijn in het begin criteria opgesteld, waarbij waterveiligheid op plaats 1 stond. De criteria zijn vervolgens losgelaten op alle projecten, waaruit een top-10 van projecten ontstond. Verdaas: ‘Het geld was er nog niet, maar we wilden door. Nu is het geld er en kunnen we gelijk starten met 2 projecten.’

Innovatieve financiering

De financiering is op een innovatieve manier aangepakt. Rijksbudgetten en provinciale middelen zijn gebundeld. De provincie heeft de regie over het geld. De programmafinanciering vanuit het Rijk is doelgebonden, bijvoorbeeld waterveiligheid, in plaats van projectgebonden. V erdaas: ‘W e hebben gekozen voor een programmatische aanpak. Hierdoor kunnnen we op doelen sturen, door de middelen in te zetten daar waar je je doelen kunt realiseren. Van het Rijk hebben we 30 miljoen gekregen dat we zelf kunnen verdelen over de projecten. Dat geeft het enorme voordeel dat we niet steeds zelf moeten gaan leuren bij de verschillende potjes. Daarnaast leggen we er provinciaal geld naast, vanuit het besef dat we nog tientallen jaren verder moeten. We gaan dus niet bij een meevaller direct geld terugploegen, er zijn nog projecten genoeg.’ De financiering van Waalweelde is daarmee een voorbeeld geworden van hoe de verschillende overheidslagen op zo effectief mogelijke wijze kunnen samenwerken, in plaats van langs elkaar heen werken. Integraliteit is dus ook op financieringsvlak een belangrijke voorwaarde om doelen te bereiken. Daarnaast worden alle partijen (bestuurders, beleidsmakers, bedrijven en burgers/belangenorganisaties) actief en in een vroeg stadium betrokken bij de plan- en besluitvorming met het oog op draagvlak én kwaliteit.

Zie ook:

- Praktijkcongres Gebiedsontwikkeling 2013: Waalfront Nijmegen, masterplan nieuwe stijl