Nieuwe Planvorming

Open college 9 december 2011

New York: plotsgewijze ontwikkeling. Bron: presentatie Tess Broekmans (Urhahn)

Contextgebonden urban framework

Arun Jain, een bekende Amerikaans ruimtelijk strateeg, onder andere vermaard om zijn werk in Portland, Oregon; zette zijn visie uiteen op strategische planvorming in steden. Jain was in zijn analyse kritisch op de huidige stedenbouwkundige planningspraktijk. Het om kunnen gaan met onzekerheden is volgens Jain cruciaal: ‘Onze quality of life hangt af van ons vermogen om met onzekerheid om te gaan’. De meeste stedelijke problemen zijn immers wicked problems (‘ontembaar’). Nieuwe plannen moeten dan ook de complexiteit van de stad als uitgangspunt hebben, in plaats van deze te simplificeren. Een andere tekortkoming van de praktijk van stedenbouwkundige planvorming die Jain constateerde is de kloof tussen de planningstheorie en -praktijk. ‘We slagen er niet in om een duidelijke vertaalslag van theorie naar praktijk te maken. De theorieën van sociologen vanaf halverwege de vorige eeuw zijn duidelijker dan die van ontwerpers en we hebben geen geduld voor theorievorming, aldus Jain. Verder stelde hij dat er onvoldoende aandacht is voor de stedenbouwkundige context. De focus ligt teveel op architectuur als landmark en experience (‘any landmark will do’), in plaats van op de inpassing van een gebouw op een plek. Voorts wees Jain op de huidige obsessie met groei en het onvermogen om op enkele doelen te prioriteren en realistische plannen te maken. Tenslotte noemde hij het belang van periodieke evaluatie van projecten na de oplevering, om te beoordelen of het project een antwoord vormt op de problemen die de aanleiding ervan vormden, en om te leren van datgene wat niet goed is gegaan.

Vervolgens lichtte Jain zijn methodiek toe voor de ontwikkeling van een sterk contextgebonden urban framework. De basis hiervoor vormt de analyse van de lagen van het stedelijke netwerk, inclusief de mental maps. Door analyselagen over elkaar heen te leggen en de toegestane maximale bebouwingsenveloppe per kavel in kaart te brengen, komen de knooppunten met de grootste ontwikkelpotentie naar voren. Binnen deze oplossingenruimte kan worden geprioriteerd door enerzijds te bepalen welke factoren cruciaal zijn voor succes, en door anderzijds de faalfactoren te bepalen: welke ontwikkelingen zijn beslist onwenselijk? Het ruimtelijke ontwerp van deze knooppunten wordt niet van te voren vastgelegd. Het doel en de intenties van de ruimtelijke ontwikkeling krijgen zo vorm, zonder deze voor te schrijven. Het raamwerk fungeert als dynamisch besluitvormingsinstrument, doordat het speelveld voor publieke en private partijen en de consequenties van hun keuzes inzichtelijk worden gemaakt. Jain wees erop dat flexibiliteit een relatief begrip is; voor elke plaats gelden immers randvoorwaarden.

Praktijkvoorbeelden

Vervolgens presenteerden drie Nederlandse stedenbouwkundigen; Tess Broekmans, Bart Reuser en Leo Versteijlen, hun praktijkvoorbeelden van nieuwe planvorming. Tess Broekmans (Urhahn Urban Design) zette de principes van de Spontane Stad uiteen. Zij stelde dat dit concept in Nederland is vergeten in de afgelopen honderd jaar. Voor die tijd heeft deze wel bestaan, zie bijvoorbeeld de Amsterdamse grachtengordel. De spontane stad kan veranderingen absorberen, en gebruikers zijn hierin de belangrijkste stedelijke ontwikkelaars. Dit concept past Urhahn toe in de transformatiestrategie voor het Oostenburgereiland in Amsterdam. Net als Jain pleitte Broekmans voor een focus op de ontwikkeling van de meest vitale plaatsen. Ook tijdelijke functies zoals Café Roest en exposities zoals in de Van Gendthal zijn vliegwielen voor ontwikkeling.

Aanjager Oostenburg: de Van Gendthallen. Bron: presentatie Tess Broekmans (Urhahn)

Daarna lichtte Bart Reuser (Next Architects) de lessen toe die hij in Seoul heeft opgedaan met het onderzoek Seoulutions for Dutch Cities, en gaf antwoord op de vraag 'hoe speelt Hongdae op dit soort vragen in,' en belangrijker: 'wat kunnen we er hier van leren en hoe kunnen we het toepassen?' Reuser analyseerde de gentrification van het Hongdae-gebied, dat in de jaren zeventig van de vorige eeuw nog een villawijk was. In de afgelopen decennia is elk plot veranderd, waarbij talloze winkels, cafés en andere voorzieningen in de voortuinen van de woningen zijn aangebouwd. Hij concludeerde dat met name veranderende regelgeving interessante ruimtelijke ontwikkelingen oplevert.

Transformatie van Hongdae. Bron: presentatie Bart Reuser (Next Architects)

Leo Versteijlen (SITE UD) deelde zijn ervaring over Nobelhorst (Almere Hout-Noord), een nieuw te ontwikkelen wijk van 335 hectare. Het plan voor Nobelhorst heeft de vorm van een ruimtelijk raamwerk, waarbij het totaalprogramma indicatief is. Uitgangspunt is om alleen het hoogstnoodzakelijke vast te leggen: de technische aspecten en de organiserende principes. Versteijlens observatie was echter dat flexibele plannen sneuvelen op de teken- en rekentafel van de techneuten.

Ruimtelijke hoofdstructuur Nobelhorst. Bron: presentatie Leo Versteijlen (SITE UD)

Verschil maken

Uit de discussie bleek dat er veel vragen leven rondom de toepassing van nieuwe planvorming in de praktijk. ‘Wat gaat het verschil maken in Nobelhorst, als de techneuten in feite het masterplan maken?’ vroeg een deelnemer kritisch aan Versteijlen. Hij hoopte ‘door duidelijke antwoorden de techneuten de baas te blijven’. ‘Nee, de crux is om ze vanaf het begin in het proces te betrekken’, klonk het uit de zaal.
Verder werd Jain gevraagd naar zijn visie op de Nederlandse planningspraktijk. Hij gaf aan er op landelijk niveau sprake is van een duidelijk systeem, waar veel landen jaloers op zijn. Op lokaal niveau echter worden er af en toe 'funny decisions' gemaakt. Het probleem zit hem volgens Jain in de inpassing in de lokale context en markt en in het ruimte geven aan vrijheid en creativiteit. In de VS geldt juist het omgekeerde probleem: daar is er een samenhangend geheel op lokaal niveau, maar ontbreekt de structuur op een hoger schaalniveau. Slotvraag: is het woord ‘plan’ wel flexibel genoeg om mensen tot creatief denken aan te zetten, of moet gedacht worden in kaders (frameworks) en wat zijn dat dan? Jain gaf aan dat hij het woord plan opzettelijk vermijdt. In plaats daarvan spreekt hij van een framework, dat hij ziet als een intentieverklaring die richting geeft aan de ontwikkeling van strategische locaties in een stad. Geurt van Randeraat (opleidingsdirecteur van de MCD) wees tot besluit op de paradox dat we zeker moeten zijn van onze eigen professie om ontwikkelingen flexibel te laten. Reden voor meer van dit soort open colleges.

Benieuwd naar het volgende seminar uit de MCD-reeks ‘Nieuwe strategieën voor gebiedsontwikkeling’, houd dan www.mastercitydeveloper.nl in de gaten.

Zie ook:

• Verslag seminar Rijswijk-Zuid
• Almere Hout Noord – Wijk voor initiatieven