Persoonlijk In Amsterdam-Noord willen vierentwintig partijen gezamenlijk de wijk Buiksloterham ontwikkelen volgens de principes van de circulaire economie. Een belangrijke trekker in dit gezelschap is Waternet, de uitvoerende instantie van Waterschap Amstel Gooi en Vecht en de Gemeente Amsterdam*). Binnen projecten als Schoonschip, Buiksloterham & Co en Amsterdam Rainproof verkennen ze de potentie van nieuwe concepten op het gebied van sanitatie, het terugwinnen van grondstoffen en ruimtelijke adaptatie. Een half jaar na de officiële kick-off speken we directeur Renze van Houten en projectleider Rob Ververs. Hoe organiseer je circulaire gebiedsontwikkeling? Waar loop je tegenaan bij het sluiten van kringlopen op basis van een visie en intenties? En wat betekent de transitie naar circulair ontwikkelen voor de eigen organisatie? Over de hybride organisatie en ontwikkelen in tijden van transitie.
In maart waren AGV en Waternet samen met 22 andere partijen ondertekenaars van het Manifest Circulair Buiksloterham, een gezamenlijk visiedocument waarin de Buiksloterham de status van ‘Living Lab’ krijgt met de ambitie zich te ontwikkelen tot een duurzame circulaire wijk. Deze ambitie betekent nogal wat. Om kringlopen op gebiedsniveau te sluiten, zijn partijen sterk van elkaar afhankelijk. Instappen op basis van niet meer dan een visiedocument, waarom? “Vooral om te leren,” vertelt Rob Ververs. “Ons wacht over 10 tot 15 jaar een enorme vervangingsopgave. Als we dat doen met de techniek van nu, dan zijn deze projecten, met de huidige snelheid van technologische ontwikkeling, tien jaar na realisatie weer achterhaald. De Buiksloterham biedt de kans om op verschillende plekken, met verschillende technieken over langere periode te experimenteren. Uniek zijn de regelvrije zones, postcodegebieden waar bepaalde regelgeving tijdelijk buiten werking wordt gesteld. Zo kunnen we op zoek naar decentrale oplossingen, kleinschaliger en flexibeler.”
Pilots AGV/Waternet in de Buiksloterham
Pilot nieuwe sanitatie Buiksloterham & Co
Buiksloterham & Co is een buurt van ca. 500 woningen die gebouwd zal worden volgens het concept Cityplot. De Alliantie en Waternet willen hier decentraal afvalwater scheiden en warmte uit afvalwater terugwinnen. Dat betekent dat de wc-afvoer wordt gescheiden van het douche - en huishoudelijk afvalwater. De afvalstoffen van de wc gaan naar de bioraffinaderij en uit het overige afvalwater wordt warmte terug gewonnen
Ontwerptraject zuivering/bioraffinaderij
Het ontwerptraject zuivering/bioraffinaderij is gericht op decentrale verwerking van organische afvalstromen en nieuwe sanitatie. Voor de bioraffinaderij wordt een plek gezocht. De raffinaderij wordt gevoed met zwart (WC)afvalwater en biomassa. Vergisting levert biogas/energie op en de restproducten zijn bruikbaar in de stadslandbouw. Voor de bioraffinaderij is ca. 70 m2 nodig. Locatiestudies worden momenteel gedaan, opties zijn: een drijvende oplossing, inpassing in de parkeervoorzieningen van Buiksloterham & Co of andere nog niet geconcretiseerde locaties en mogelijkheden. Het moet in ieder geval meerwaarde voor de buurt opleveren en functies toevoegen.
Pilot Schoonschip
Schoonschip moet de meest duurzame drijvende buurt van Nederland worden. Stichting Schoonschip werd in 2008 opgericht. Inspiratiebron was de geWoonboot, een geheel zelfvoorzienende woonark met een ligplaats op de NDSM-werf. Doelen van de ingestapte CPO-ers zijn 50 tot 70% reductie in elektriciteitsverbruik t.o.v. regulier wonen en hergebruik van reststromen. Wat betreft afvalwater is het voor Waternet een koploperproject als het gaat om innovatie: afvalwater wordt in drie stromen gescheiden. Naast het onderscheid tussen huishoudelijk /douche-water en wc-afvalwater, wordt urine apart opgevangen voor de winning van fosfaat.
Amsterdam Rainproof
Waternet is mede-initiatiefnemer van het programma Amsterdam Rainproof. Amsterdam Rainproof is een netwerk van diverse organisaties die als doel hebben Amsterdam bestand te maken tegen de steeds vaker voorkomende hoosbuien en het regenwater beter te benutten. Concreet gaat het hen om samen te zoeken naar oplossingen die schade voorkomen, en die de stad tegelijkertijd mooier maken, zoals waterdoorlatende bestrating, groene daken, waterpleinen en geveltuinen.
‘Van praten naar doen met Waternet: circulaire ambities waarmaken in de Buiksloterham - Afbeelding 1’
Community, Meet-Ups en tafels
Samenwerking is de sleutel tot succes, de drijvende kracht is de gedeelde ambitie, stelt Ververs. De partners -ontwikkelaars/corporaties, overheden, netwerkbeheerders, bewoners en kennisinstituten - komen op verschillende plekken in verschillende verbanden bij elkaar. “Community building ligt aan de basis, de community is als het ware de voedingsbodem. De maandelijkse Meet-Ups spelen bij de vorming hiervan een belangrijke rol. Dit zijn bijeenkomsten in informele setting waarbij iedereen welkom is. Tijdens de Meet-Ups presenteren betrokkenen uit de Buiksloterham de voortgang van hun projecten en wordt er terug gekoppeld uit de verschillende zogenaamde ‘tafels’. De ‘afval- energie- en watertafel’ zijn meer inhoudelijke, thematische overleggen, gericht op co-creatie en het smeden van gelegenheidscoalities. Het ‘zaken doen’ speelt zich dus af op verschillende niveaus en komt voort uit (tijdelijke) gezamenlijke behoeften.” Opvallend: in de samenwerking is nauwelijks iets geformaliseerd. Ververs: “Dat gebeurt wel, maar pas voorbij een bepaald punt. Voor Schoonschip hebben we bijvoorbeeld een concept-overeenkomst opgesteld zodat we erop kunnen rekenen dat ieder z’n deel levert: financieel, juridisch en qua beheer en onderhoud.”
‘Van praten naar doen met Waternet: circulaire ambities waarmaken in de Buiksloterham - Afbeelding 2’
Uitdagingen & obstakels: ieder zijn bagage
Tot zo ver het modelplaatje, wat zijn de obstakels en uitdagingen? Van Houten: ”Cruciaal voor het succes is dat je samen ook een stuk integrale financiering weet te regelen. Waar de (maatschappelijke) baten bij andere partijen komen dan de kosten, moet je kunnen vereffenen. Daar zijn nog stappen te zetten”. Hoe doe je dat? “Dit begint bij het aantonen van de meerwaarde van een totaal concept, om vervolgens de kosten/baten dusdanig te verdelen dat per saldo eenieder (en bovenal de maatschappij) meeprofiteert van de meerwaarde. Dat vergt ook een doorkijk naar toekomstige schaarste.” Van Houten: “Wat je natuurlijk ook ziet, is dat ondanks de gezamenlijke ambitie, ieder zijn eigen belang meeneemt. Dat dit open op tafel ligt is cruciaal. Ververs: “Die openheid zou beter kunnen, sommigen houden de kaarten nog teveel tegen de borst. Iedereen weet bijvoorbeeld dat de huidige vorm van stadswarmte niet de meest duurzame oplossing is op de lange termijn. Toch houdt de gemeente Amsterdam eraan vast. Meer openheid over hun langlopende contracten met de leveranciers zou het proces helpen.” Van Houten: “Dat zij dit soort zaken in hun afwegingen meenemen is natuurlijk volstrekt logisch. De afweging is ‘duurzaamheid’ versus ‘betrouwbare partner’, soms kies je voor dat laatste.” Ververs: “Als het open op tafel ligt, kun je elkaar begrijpen en gemakkelijker vinden.”
Van Houten: ”Zo zitten de corporaties met hun planningen, liggen ze sinds de affaires onder een vergrootglas en is hun financiële speelruimte ingeperkt.” Hoe zit dat met Waternet? Ververs: ”Net als de anderen, nemen ook wij bagage mee. Bij ons gaat het vooral om de omslag die we moeten maken binnen onze eigen organisatie. Op strategisch niveau is het gekozen pad helder, maar de uitvoering, hoe krijg je die mee? Van top-down naar bottom up en faciliterend: de regie in de Buiksloterham is totaal omgedraaid, we zijn niet langer de partij die de randvoorwaarden neerlegt. Onze organisatie heeft jaren geleerd om zaken op een bepaalde manier aan te pakken. En de wet- en regelgeving onderschrijft dit stramien. Er ligt nog een klus om dat in beweging te krijgen.”
Organisatie in transitie, nieuwe rollen
Volgens van Houten zijn alle partijen zoekende: “Iedereen zit met dat hybride te worstelen dat typisch is voor transitieprocessen. Je beweegt mee, maar kunt strategisch nog geen pad kiezen en vol gas gaan.” Hoe bepaal je dan toch je koers en rol? Ververs: “Om te onderzoeken wat je rol kan zijn, is het goed om een stapje terug te doen, terug naar je basis en je afvragen waartoe je ook alweer op aarde bent. In ons geval is dat zorgen voor een goede sanitatie en waterkwaliteit **), zo duurzaam en voor de maatschappij kostenvoordelig als mogelijk.”
‘Van praten naar doen met Waternet: circulaire ambities waarmaken in de Buiksloterham - Afbeelding 3’
Wat betreft de rolverandering zal niet alles volledig op de schop gaan, stelt Ververs: “Een aanzienlijk deel van het werk zal waarschijnlijk hetzelfde blijven. Mevrouw Jansen op drie hoog achter zit helemaal niet te wachten op extra afvalbakken in de keuken en veranderingen aan de wc pot. Niet iedereen wil à la De Ceuvel wonen of werken (voormalige scheepswerf op de Buiksloterham, nu zelfvoorzienend kantorenpark waarbij oude woonboten op het land zijn getild en uitgerust met low-tech zelfvoorzienende technieken -red). Van Houten: “We hebben veel kennis opgebouwd door de jaren. Als je naar je rol kijkt, in het verlengde van de nu opkomende vraag, kom je toch bij adviseren uit, en monitoring. Ververs: “Ook in de ontsluiting van kennis zit een rol. Door de toename van het aantal ontwikkelpartijen, denk aan particuliere opdrachtgevers (PO), CPO en andere partijen met ambities, neemt de druk op onze organisatie toe. Het zal onmogelijk zijn om al die ontwikkelaars in de toekomst een-op-een te ondersteunen. Aan ons de vraag: kun je de kennis gemakkelijk ontsluiten zodat partijen zelf de eerste stappen kunnen zetten?”
Volgens Ververs hangt het succes van deze transitie voor het grootste deel van mensen af, en daarbij komen nieuwe competenties om de hoek kijken. De belangrijkste? Ververs: “Luisteren naar de behoeften van mensen. Voorheen hadden we twee keuzes: aansluiten of aansluiten, met andere woorden er was geen keuze. Nu is de vraag: wat is voor jou het beste?”
*) Waternet is de uitvoerende instantie van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht voor al haar taken en van de gemeente Amsterdam voor de drinkwater, riolering, grondwater en vaarweg- en nautisch beheertaak
**) uit naam van de volksgezondheid en milieuzorg
Decentrale waterzuivering: kostenvoordelen
Een van de aspecten waarop transitie naar een circulaire organisatie in de Buiksloterham concreet verkend wordt, is sanitatie. Op dit moment is de waterzuivering grootschalig centraal georganiseerd, voor Amsterdam in het Westelijk Havengebied. De pilots in de Buiksloterham richten zich op decentrale zuivering op buurtniveau met behulp van een bioraffinaderij. Voor de geplande bioraffinaderij in Buiksloterham & Co zijn de kosten t.o.v. het huidige model onderzocht en het lijkt erop dat een positief resultaat mogelijk is. Het grootste aandeel van de winst wordt bereikt door besparing op de transportkosten van het afvalwater. Daarnaast gebruikt de raffinaderij geen energie, maar levert deze energie op. Er zijn nog wel vragen: zijn deze cijfers nog steeds kloppend bij opschaling in de toekomst? En hoe verdien je de kostprijs terug? Hoe te kapitaliseren? Voor deze innovatieve manier van zuiveren zitten de initiatiefnemers in een vergevorderd stadium van een Europese subsidie. Dit gaat de initiële investering in zowel het installatietechnische gedeelte als in de aanpassingen in de woning substantieel verlichten.
Zie ook:
Cover: ‘2015.09.28_Waternet en de praktijk van het sluiten van kringlopen in de Buiksloterham_cover en thumb’
Door Danielle Niederer
Adviseur Ruimtelijke ontwikkeling & communicatie
